سه دهه ماندگاری
مریم اصغری
قریب به سه دهه قبل وقتی فیلمبرداری یک سریال آغاز شد شاید هیچکس فکرش را هم نمی‌کرد کاری که جلوی دوربین رفته، تبدیل به سریالی ماندگار و اثرگذار شود. شاید تنها اثر ماندگار تلویزیونی که به زندگی گوهربار امیرالمومنین (ع) پرداخته است را بتوان سریال «امام علی (ع)» ساخته داوود میرباقری دانست که بارها روی آنتن رفت و از سازندگان آن قدردانی و تمجید شد.
به گزارش روزنامه «صبح امروز» این مجموعه که به پنج سال تنهایی و دوران خلافت و زندگی حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) می‌پرداخت، امسال وارد 30 سالگی ساخت تولید خود شده و هنوز هم بسیاری معتقدند جایگزینی برای آن یافت نمی‌شود و جزو اولین و بهترین تولیدات تاریخی تلویزیون در عرصه تاریخی مذهبی ایران است.
نخستین گام‌ها در عرصه سریال‌سازی تاریخی
تلویزیون تا پیش از سریال امام علی (ع)، مجموعه‌ای با این گستردگی و وسعت تولید نکرده بود. در واقع می‌توان گفت سریال امام علی (ع) از نخستین گام‌ها در عرصه سریال‌سازی تاریخی آن هم درباره اهل بیت بود و بالطبع واکنش‌ها نسبت به آن نیز زیاد بود. از جمله اینکه انتقاد می‌شد چرا شخصیت‌های منفی این سریال جذاب و پررنگ‌تر از شخصیت‌های مثبت آن است.
درواقع هرچند حساسیت‌های جامعه و تلویزیون همیشه در قبال سوژه‌های مذهبی به شدت بالا بوده اما این مسئله در دهه 70 و درست در زمان ریاست علی لاریجانی بر تلویزیون بیشتر از همیشه حس می‌شد.
آغاز ساخت مجموعه
حوالی سال 1370 بود که داود میرباقری کار تولید مجموعه تاریخی «امام علی (ع)» را با متنی از خود آغاز کرد که در ابتدای کار، دچار بازنویسی‌های متعدد شد. اما سرانجام در سال 73 با حضور 150 بازیگر اصلی و بیش از 5 هزار هنرور از نیروهای ارتش مقابل دوربین رفت. ساخت این مجموعه که به تهیه‌کنندگی محمد بیگ‌زاده بود تا سال 75 ادامه داشت.
برای ایفای نقش‌های اصلی این سریال بازیگران مطرح بسیاری همچون انوشیروان ارجمند، جمشید مشایخی، داودرشیدی، جهانگیر فروهر، حسین پناهی، نعمت الله گرجی، سیروس گرجستانی، کریم اکبری مبارکه، مهدی فتحی و… حضور داشتند که متاسفانه اکنون چشم از جهان فرو بسته‌اند. از دیگر بازیگران این مجموعه نیز می‌توان به داریوش ارجمند، بهزاد فراهانی، ویشکا آسایش، محمدرضا شریفی‌نیا، پرویز پرستویی، اکبر عبدی و… اشاره کرد که به ایفای نقش‌های کلیدی پرداختند.
این گزارش نگاهی به صحبت‌ها و خاطرات برخی از این بازیگران مطرح در خصوص حضور در این سریال ماندگار دارد.
دنبال سریالی مثل «امام علی(ع)» نگردید
در ابتدای کار، داود میرباقری کارگردان سریال، می‌خواست نقش مالک اشتر را محمدعلی فردین بازیگر فیلم‌های پیش از انقلاب بازی کند و این انتخاب او دو دلیل داشت؛ اول چهره زیبا و دوم اینکه این بازیگر در جامعه به مردانگی مشهور بود. خودش هم در دیدار با تهیه‌کننده سریال، گفته بود «مثل اینکه خداوند می‌خواهد من را عاقبت‌به‌خیر کند» اما در نهایت وزارت ارشاد به او مجوز نداد و سازندگان سریال، نقش مالک اشتر را به داریوش ارجمند سپردند.
داریوش ارجمند هم نقش «مالک‌اشتر» را خیلی ساده نپذیرفت و بسیار می‌ترسید که حتی «مالک‌اشتر» سریال «امام علی(ع)» بشود. خیلی از صحنه‌ها خصوصا پلان‌های نبرد صفین و قرآن سر نیزه‌کردن برای او و همکارانش دردآور بود.
چندی پیش این هنرمند پیشکسوت در گفتگو با تسنیم گفته بود: کسانی در «امام علی(ع)» کار می‌کردند اصلاً به خاطر شهرت، بازی، پول و چیزهای دیگر نیامده بودند. فقط می‌خواستند ارادت‌شان به امیرالمومنین علی(ع) را نشان دهند. جالب است بدانید داود میرباقری روزهایی که امام علی(ع) را می‌نوشت پدرش مرحوم شد. به من می‌گفت، پدرم از من پرسید “چه چیزی می‌نویسی؟” گفتم فیلمنامه سریال «امام علی(ع)»؛ به من گفت “پس چرا ریشت را می‌زنی؟” آنقدر این حرف تأثیرگذار بود که کسی تا به امروز داود میرباقری را بدون ریش ندیده است.
ارجمند ادامه داد: دنبال سریالی مثل «امام علی(ع)» نگردید، متأسفانه امروز فیلم‌هایی ساخته می‌شوند که خجالت می‌کشیم با خانواده به تماشایشان بنشینیم. شما در این فضا به دنبال سریالی مثل «امام علی(ع)» نگردید. مخاطب آن سریال، آدم‌های مظلوم، ستمکش و ستم‌دیده بودند قطعاً پورشه‌سواران و بنزسواران به دنبال ساخت سریال «امام‌علی(ع)» نیستند! این سریال ماندگار شد چون میرباقری متمرکز، با اندیشه و متخصص بود و عوامل پشت دوربین این سریال هم از بهترین‌های عرصه سینما و تلویزیون بودند.
من از علی (ع) شرم دارم
یک اتفاق عجیب و قابل‌توجه در این سریال مربوط به زنده یاد علی آزاد یکی از بازیگران قدیمی سینمای ایران است که پیش از انقلاب عمدتاً در نقش‌های منفی بازی می‌کرد و در جریان ساخت سریال «امام علی (ع)» به اصرار خود در این سریال نقشی گرفت.
داود میرباقری درباره او که نقش «عبدالله ابن عباس» را بازی می‌کرد در گفت‌وگویی توضیح داده است: حالتی منقلب داشت و خود را به شکلی وام‌دار علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) می‌دانست. چهره رنگ‌پریده و دگرگونش که گویی تولدی دیگر را برای این بازیگر رقم می‌زد، دیگران را نیز به خود جلب کرده بود. در یکی از صحنه‌ها قرار شد علی آزاد در نقش ابن عباس داخل چادر امام علی (ع) بشود و بیرون آید. قبل از رفتن، او گفت: “داود! من از علی (ع) شرم دارم که به چادر او وارد شوم، نمی‌شود صحنه را عوض کنی و مثلاً از کنار چادر بگذرم؟” گفتم: “نه.” و او داخل چادر شد. منتظر بودیم که بازگردد، دقایقی گذشت، خبری نشد، او را صدا کردیم، خبری نبود. داخل چادر شدیم؛ علی آزاد داخل چادر جان به جان‌آفرین تسلیم کرده بود… و صحنه‌های باقیمانده را فرد دیگری به‌جای آن مرحوم بازی کرد.
شخصیت‌ها از دل تاریخ استخراج شده بودند
زنده یاد جمشید مشایخی که نقش «عبدالله ابن مسعود» را در این سریال ایفا می‌کرد نیز در مصاحبه‌ای گفته بود: زمانی که ما سریال «امام علی (ع)» را کار می‌کردیم با دشواری‌های بسیاری رو به رو می‌شدیم؛ چرا که سریال تاریخی بود و شخصیت‌ها هم از دل تاریخ استخراج شده بودند و به همین جهت پرداختن به آنها کمی مشکل بود.
این استاد بازیگری عرصه سینما و تلویزیون کشورمان همچنین یادآور شد: «سریال امام علی» را خیلی دوست داشتم و خوشحال بودم که در روند تولید آن با داوود میرباقری کار می‌کنم، چرا که به عقیده من یکی از سریال‌های بسیار مهم و تأثیرگذار بود.
کریم اکبری مبارکه و ابن ملجمی که ماندگار شد
ایفای نقش‌های منفی و منفور تاریخی که ما به ازا حقیقی دارند، از سوی برخی بازیگران کار راحتی نیست. نقشی که مردم نسبت به فرد حقیقی حتی در جا‌هایی نفرت دارند و علی رغم اینکه در برخی آثار نقش‌های منفی دوست داشتنی می‌شوند، این نقش هیچ گاه دوست داشتنی نخواهد شد و حتی گاهی خون غیرت و تعصب را هم به جوش می‌آورد.
یکی از این آدم‌ها که هیچ وقت در طول تاریخ برای شیعیان دوست داشتنی نخواهد بود، «ابن ملجم مرادی» قاتل حضرت علی (ع) است. زنده یاد کریم اکبری مبارکه در مصاحبه‌ای که با ایلنا انجام داده بود در خصوص اینکه چگونه برای حضور در این مجموعه انتخاب شد گفت: من در حال بالا رفتن از پله‌های ساختمان تولید سازمان صداوسیما بودم و آقای میرباقری در حال پایین آمدن بودند که آنجا من را دید و گفت “ریش‌هایت را نزن و بگذار بماند، من با تو کار دارم.” من هم گفتم چشم. بعد از مدتی که حضور من در سریال تائید شد گفتم چه نقشی را برای من در نظر گرفته ای؟ با آقای شریفی نیا هر دو به من خندیدند. گفت حالا به تو می‌گویم. هفته بعد که رفتم، دوباره گفتم که چه نقشی قرار است بازی کنم؟ گفت ابن ملجم مرادی… من خودم خشکم زد. گفتم داوود جان تو در من چه دیده‌ای که تصمیم گرفتی این نقش را من بازی کنم؟ آقای میرباقری به من گفت که نقشی را بازی می‌کنی که به یادگار می‌ماند. نقش کوچک، اما بزرگ…
وی گفت: مادرم زمانی که نقشم را فهمید خیلی ناراحت شد. گفت نقش یکی از سربازان حضرت علی (ع) را بازی می‌کردی. گفت چرا بین همه این نقش‌ها این را انتخاب کردی مادر؟
وی در خصوص عکس‌العمل خود برای بازی در نقش ابن ملجم گفت: راستش من ترسیدم برای این نقش! نقشی خاص که اصلا خیلی سخت است. از خود امام علی (ع) خواستم که کمک کند تا این نقش را ایفا کنم. نمی‌خواستم نقش را عالی بازی کنم، می‌خواستم ۵۰، ۵۰ باشد.
کریم اکبری مبارکه در مصاحبه ای دیگر از شوخی میرباقری نقل کرده است: فیلمبرداری این سریال و قسمت ضربت خوردن امام علی (ع) در ماه رمضان بود و من در خانه قطام بودم که آقای میرباقری به من گفت: “کریم می‌خواهم ضربت خوردن را برای شب نوزدهم بگذارم تا در آن حس قرار بگیری!” گفتم: “به قرآن اگر در آن شب بتوانم بازی کنم، دیوانه می‌شوم.” گفت: “شوخی کردم.” و خندید و رفت. فیلمبرداری فاصله‌ای که من حمله می‌کنم تا جایی که ضربه می‌زنم دو ماه طول کشید.
لبخند خاص مهدی فتحی برای عمروعاص
عمروعاص نیز یکی دیگر از شخصیت‌های منفی تاریخ است و لبخند خاص مهدی فتحی برای شخصیت عمروعاص که پر از مکر و حیله و نیرنگ بود، هنوز در ذهن مخاطب مانده است. نمایش او از آرامش و خونسردی یک مغز متفکر در کنار معاویه به حدی بود که مخاطب را هر لحظه از این شخصیت تاریخی متنفرتر می‌ساخت. مرحوم فتحی درخصوص سکانس‌های ماندگار بازی خودش گفته بود: گاهی اوقات خودم از رفتارهای این شخصیت اذیت می‌شدم. مثل سکانسی که عمروعاص دمام زنان می‌رقصید!
زنده‌یاد مهدی فتحی می‌گفت: ابتدا از سوی داود میرباقری ایفای نقش دیگر به من پیشنهاد شد اما پس از خواندن فیلمنامه خودم درخواست ایفای شخصیت عمروعاص را دادم که با موافقت میرباقری همراه شد.
قُطام؛ اولین بازی ویشکا آسایش
سریال «امام علی (ع)» فرصتی بود که ویشکا آسایش در آن درخشید. بازیگر نقش قطام در این سریال از سوی دایی‌اش مازیار پرتو به میرباقری معرفی شد و قبل از بازی در این مجموعه هیچ تجربه بازیگری در هیچ مدیومی نداشت. ویشکا آسایش معتقد است که حضورش در این سریال در قسمت و تقدیرش نوشته شده بود.
ویشکا آسایش در مصاحبه‌ای در خصوص نقش قطام گفت: هیچکدام از نقش‌هایی که بازی کردم، جایگزین قُطام در سریال «امام علی (ع)» نمی‌شوند. برای شکل‌گیری این شخصیت که به سال‌ها پیش برمی‌گردد، همه عناصر برای اولین بار برایم اتفاق می‌افتاد، از اولین خاطره بازیگری گرفته تا اولین باری که جلوی دوربین قرار گرفتم.
جای خالی جایگزینی برای سریال امام علی (ع)
شایان ذکر است میرباقری علاقه‌مند بود این مجموعه به شیوه ۳۵ میلیمتری و روی نگاتیو ضبط شود تا ماندگاری بیشتری پیدا کند، اما چون این سریال نخستین تجربه مذهبی تلویزیون با این حجم و کیفیت بود و فیلمبرداری آن در قیاس با تصویربرداری هزینه‌های گزافی طلب می‌کرد با آن موافقت نشد. متأسفانه پس از تولید سریال «امام علی (ع)» تا امروز مجموعه‌ای به این ماندگاری درباره این امام همام ساخته نشده است و جای خالی چنین اثری همچنان احساس می‌شود.