سانسور سلیقه‌ای
ریحانه موسوی
در روز‌هایی که بازار ثبت‌نام داوطلبان انتخابات ریاست جمهوری داغ است، خبری منتشر شد که باز هم بوی سانسور می‌داد. خبرنگار شبکه خبر، در حال نام بردن افراد مراجعه کننده جهت نام‌نویسی برای انتخابات بود، که با آوردن نام «حمید بقایی» ناگهان برنامه قطع شد، پس از آن مجدد بر‌روی آنتن رفت که در حال گفتگو با عوامل برنامه بود و می‌پرسید نام بقایی را نیاورم؟
فارغ از مسائل و حاشیه‌هایی که در خصوص این فرد در خبرگذاری‌ها منتشر شد و قصد نداریم در این مطلب به آن بپردازیم، این موضوع تنها یکی از مواردی است که تا کنون در صداوسیما رخ داده است، اما تلنگری دوباره برای صحبت در مورد آن بود.
عملکرد غیر‌حرفه‌ای مدیران پخش
یک دکترای مدیریت رسانه‌ای و کارشناس مسائل رسانه و فرهنگی می‌گوید: سکانسی که اتفاق افتاد ناشی از رفتار یا عملکرد غیر‌حرفه‌ای مسئولان پخش شبکه خبر در آن لحظه بود، و چون برنامه به صورت زنده در حال پخش بود بخشی از آن دست آنها نبود.
بازخورد سانسور‌های غیر‌حرفه‌ای
محمد امامی کورنده در گفتگو با «صبح امروز» بیان می‌کند: این اتفاق به این دلیل رخ داد که شرایط و محدودیت بسیار زمانی باعث شد که مسئول پخش یا کاربر آن به درستی نتواند این اتفاق را رقم بزند، وقتی که این موضوع به درستی عمل نمی‌شود و در حقیقت سانسور به طرز غیر‌حرفه‌ای رخ می‌دهد که مانند آن نیز بسیار داریم، بازخورد خوبی برای مخاطبان نخواهد داشت.
معذوریت صدا وسیما برای افراد خاص
وی ادامه می‌دهد: به عقیده من که از قوانین پخش صدا و سیما اطلاعات زیادی دارم و می‌دانم شرایط چگونه است، نه تنها آقای حمید بقایی بعد از جریان پرونده‌ای که برایشان در قوه قضاییه تشکیل شده، بلکه برای هر شخصی که پرونده محکومیت کیفری داشته باشد از نظر پرداختن به اسم، مشخصات و تصویر وی در صدا و سیما معذور هستند و کمترین وظیفه مسئولان پخش این است که نسبت به این مهم حساس باشند.
اهمیت هوشمندی خبرنگار
این کارشناس مسائل فرهنگی و رسانه با بیان اینکه بخشی از این موضوع به هوشمندی خبرنگار شبکه خبر باز می‌گردد زیرا یک خبرنگار باید از بسیاری قوانین پخش آگاه باشد، عنوان می‌کند: نیمی از این اشتباه به این فرد که بدون دقت نظر آن اسم را عنوان می‌کند و بعد از آن با اینکه می‌داند در پخش زنده حضور دارد باز هم بیان می‌کند که حمید بقایی را بخوانم یا نخوانم باز‌می‌گردد.
وی در ادامه می‌گوید: این دو اشتباه بزرگ از سوی یک خبرنگار حرفه‌ای در شبکه خبر و بعد از آن مسئولان پخش است که می‌خواهند به صورت لحظه‌ای آن را حذف یا سانسور کنند بعید است. در صورتی که اگر این اتفاق می‌افتاد و اسم خوانده می‌شد هیچ حساسیتی برای هیچ فردی به وجود نمی‌آمد.
اگر قرار باشد چیزی در سیستم پخش شود باید در یک راستا باشد و اگر قرار است پخش نشود هیچ وقت نباید پخش شود
سانسور موضوعی همگانی
محمد امامی کورنده تشریح می‌کند: این شرایط در رسانه‌های بسیار مدعی در سطح جهان مانند BBC ، شبکه من و تو، ایران اینترنشنال و… که معاند نظام جمهوری اسلامی هستند، بارها و بارها تکرار شده که کارشناسی که دعوت می‌کنند و به جای اینکه سیستم سیاست‌های ایران را سرکوب کند به طور یکباره و در کسری از ثانیه شروع به تعریف از بخشی از قدرت هسته‌ای، سیستم اطلاعات و امنیت، نخبه‌ها و سیستم علم و فناوری ایران می‌کند که بلافاصله آنها صحبت وی را قطع کرده و کلاف سردرگمی میان گفتمان کارشناسان شبکه ایجاد می‌کنند و به نوعی سانسور توسط خود مجری یا خبرنگار صورت می‌گیرد.
وی ابراز می کند: اما اگر بخواهیم این‌ها را مقایسه کنیم در هر رسانه‌ای سانسور وجود دارد و بنابر رسالت خود یک‌سری موارد را به عنوان خط قرمز می‌دانند که اگر توسط عوامل داخلی رعایت نشود سانسور صورت می‌گیرد. اگر یک ضرر کوچک را در همان لحظه رد کنیم بهتر از آن است که به یک ضرر بزرگ برسیم.
این کارشناس رسانه می‌گوید: اگر من مسئول پخش این شبکه بودم به هیچ عنوان آن را قطع نمی‌کردم زیرا باعث شد که تمام مخاطبان نسبت به این موضوع مطلع شوند، حساسیت ایجاد گردد، در تمام شبکه های مجازی پخش شود و به بزرگ‌تر کردن موضوع منجر به گردد.
انواع سانسور
واژه سانسور در تلویزیون ایران در این سال‌ها آنقدر برای مخاطبان ملموس شده که خیلی‌ها دیگر به آن عادت کرده‌اند، سانسور در تلویزیون شکل‌های مختلفی دارد، از قرار دادن آباژور در برخی از صحنه‌ها و لباس اضافه کردن به تن بازیگران زن در فیلم‌ها و سریال‌های خارجی تا کم‌رنگ کردن آرایش بازیگران زن در مجموعه‌های ایرانی، پوشاندن موی آنان و انواع و اقسام دیگر راهکارها که شاید خودتان بیشتر درباره‌اش بدانید.
اولین افشاگری در مورد سانسور
افشاگری درباره سانسور‌های عجیب و غریب و نه معقول که مغایر با قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران است اولین بار در سال ۹۷ از سوی امیرمهدی ژوله صورت گرفت. وی در یک پست اینستاگرامی با هشتگ سانسور‌چی نوشت، که آن قدر خاطرات بامزه و تلخ از مواجهه با سانسور و مميزی تو اين سال‌ها دارم كه ديدم حيفه براي شما تعريف نكنم.
او ادامه داد در سریال های تلویزیونی گریمور‌ها موظفند گوش بازیگران زن را جوری زیر روسری بپوشانند که حتی حجم گوش هم مشخص نباشد.
عدم وجود خط قرمز در تلوزیون
نویسندگان و سازندگان سریال‌ها می‌گویند، هیچ خط قرمز تعریف شده‌ای در تلویزیون وجود ندارد اما مدیران رسانه حساسیت‌های خاص خودشان را دارند. تذکر‌های خود را به مجریان و برنامه‌سازان می‌دهند و گاهی با پیشنهاد یا طرح موضوع، نویسنده را به سمتی که خودشان صلاح می‌دانند هدایت می‌کنند.
مدیران، پیروز میدان
اما نویسنده در شرایط روز جامعه زندگی می‌کند و بهتر می‌داند اکنون چه چیز‌هایی به سلیقه مخاطب نزدیک است یا نیست. گاهی بحث‌هایی پیش می‌آید، برخی مواقع نویسنده می‌تواند حرفش را پیش ببرد، اما در اکثر مواقع مدیران موفق می‌شوند نگاه خودشان را در سریال اعمال کنند.
سانسور نام و شغل
مسعود بهبهانی‌نیا، نویسنده قدیمی و سینما و تلویزیون، معتقد است: «ما در خیلی موارد از جمله نام‌گذاری کاراکتر ممیزی داریم، بعضی مدیران روی نام شخصیت‌های منفی حساسیت دارند، مثلا می‌گویند اسامی مثبت نباید روی کاراکترهای منفی گذاشته شود، بحث مشاغل هم وجود دارد. مثلا با پزشک خطاکار، قاضی رشوه‌گیر، پلیس بد همیشه مشکل دارند و ما نمی‌توانیم کاراکترهای این چنینی را در سریال‌ها تعریف کنیم. از نگاه مدیران صدا و سیما وقتی چنین چیز‌هایی نمایش داده می‌شود، مردم آن را به همه افراد آن قشر تسری می‌دهند. درواقع مدیران معتقدند وقتی یک قاضی فاسد را در یک مجموعه یا تله فیلم نشان می‌دهیم انگار داریم به کل سیستم قضایی کشور توهین می‌کنیم.
ما برای جدا کردن کاراکترها دوست داریم از همه گویش‌ها استفاده کنیم ولی مدیران و متصدیان سیاست‌گذاری‌ها مانع این گرایش منطقی می‌شوند یعنی ما در سازمانی فرهنگی و عمومی آستانه تحمل مردم را نه تنها بالا نمی‌بریم و رشد نمی‌دهیم بلکه پایین هم می‌آوریم.»
دکتر محمد امامی در خصوص موضوع لهجه می‌گوید: یک قانون کلی در مورد رسانه‌های سراسر دنیا داریم. آن هم بحث حقوق ارتباطات و رسانه است، که بی احترامی و هرگونه توهین و تهمت به ادیان، گروه‌ها و اقوام سراسر کشور، لهجه‌ها و گویش‌ها ممنوع است که اتفاقی بدی نیست.
ناظر کیفی، چالش یا راهنما؟
علاوه بر این خطوط قرمز حسی، تلویزیون ناظر کیفی را هم برای کنترل سریال‌ها در نظر می‌گیرد. به گفته علیرضا کاظمی‌پور، نویسنده سریال‌های میوه ممنوعه، مسافری از هند، غریبانه، او یک فرشته بود و… «تلویزیون یک ناظر‌کیفی برای هر پروژه تعیین می‌کند که وظیفه اصلی او یادآوری کردن این جزییات است. وقتی فیلمنامه‌‌ای نوشته می‌شود، اولین نفری که آن را می‌خواند ناظر کیفی است.
او هم در کنار هر قسمت نکاتی را که به نظرش می‌رسد می‌نویسد، مثلا اینکه فلان صحنه در فضای بسته فیلم‌برداری نشود یا دیالوگ اشکال دارد. همه این‌ها هم بستگی به این دارد که ناظر کیفی سریال چه کسی باشد. درواقع بسته به آدم‌های مختلف، چارچوب‌ها و خطوط قرمز فرق می‌کند. تازه وقتی از این مرحله عبور کردید، روسای شبکه‌ها و مدیران فیلم و سریال هم بر نگارش فیلم نامه نظارت می‌کنند.
بعد از آن به ناظر پخش می‌رسیم که قرار است سریال را پخش کند. در این مرحله هم ممکن است خیلی از دیالوگ‌ها حذف شود یا سکانس در بیاید. درواقع اکثر این‌ها سلیقه‌ای است و قانون جامع و تدوین شده‌ای وجود ندارد.»
خیرخواهی پنهان شده پشت سانسور
به نظر برخی تحلیل‌گران، گونه‌ای خیرخواهی پشت این ممیزی‌ها و سانسور‌ها وجود دارد، یعنی رفتار مدیران واکنشی است به اعتراض‌های جامعه. در کنار همه این‌ها، تلویزیون رسانه خوبی برای ساخت موضوعات اجتماعی واقع‌گرا نیست، ما باید بپذیریم که تلویزیون وظیفه ندارد کار‌های انتقادی یا اجتماعی تند وتیز بسازد چون مردم از تلویزیون چنین توقعی ندارند.
عدم وجود معیار سنجش مخاطب
دکتر محمد امامی با اشاره به اینکه «ما معیاری از نظر بررسی و سنجش مخاطب در هیچ رسانه‌ای نداریم و هیچ تلویزیونی سیستم ارزیابی سنجش مخاطب ندارد و به صورت کلی یک تخمین حدودی از مخاطبان خود را اعلام می‌کند» خاطر‌نشان می‌کند: راه‌هایی برای دانستن این موضوع وجود دارد، مانند سیستم پیامک، سایت، مسابقه و اینچنین طرح‌ها، اما در دنیا هیچ رسانه‌ای به طور قطع نمی‌تواند بگوید ما تعداد مخاطبان خود را می‌دانیم، شناخته‌ایم و با آنها ارتباط داریم که یکی از آسیب‌های بسیاری از رسانه‌ها نیز این می‌تواند باشد که نمی‌دانند و نمی‌توانند تعداد مخاطبان خود را برآورد کنند.
وی مطرح می‌کند: هر رسانه‌ای در هر شرایطی مخاطبان خاص خود را دارد قشر افراد بالای ۴۵ سال که حوصله فضای مجازی را ندارند و همچنین جوانانی که در فضای کنکور و دانشگاه هستند و برنامه‌های خاص مانند شوخی و غیره را دنبال می‌کنند، همراه همیشگی و مخاطب صدا و سیما هستند.
سوتی صدا و سیما
امامی تبیین می‌کند: سریال‌هایی که پخش می‌شود مخاطب دارد در غیر این صورت ساختن آنها اشتباه است. ما یک طیف گسترده‌ای از مخاطبین را داریم که نمی‌توانیم آنها را بسته‌بندی کنیم، زیرا سلایق متفاوت است. “سوتی صدا و سیما” که اخیراً پخش شد باعث شد که سایت شبکه خبر ۱۰ هزار بازدید داشته باشد لذا در آن لحظه افراد مخاطب شبکه خبر قرار گرفتند.
افراد بد‌حجاب در ۲۲ بهمن
گروهی از مردم می‌گویند صداوسیما هنگام پخش حضور مردم در مناسبت‌هایی مانند راهپیمایی ۲۲ بهمن افراد بد‌ححاب را نیز نشان می‌دهد در‌صورتی که در برنامه‌های تلوزیونی تمام بانوان حجاب کامل دارند. دکتر محمد امامی در این خصوص می‌گوید: این کار اشتباه است و اگر قرار باشد چیزی در سیستم پخش شود باید در یک راستا باشد و اگر قرار است پخش نشود هیچ وقت نباید پخش شود.
تمسخر رسانه‌ای
وی در پایان با انتقاد از رسانه‌ها می‌گوید: طی این چند روز که اخبار مربوط به انتخابات را رصد می‌کردم تمام رسانه‌ها در فرایند ثبت نام شروع به مسخره کردن مردم و افرادی که به هر طریقی آمدند تا خودشان را نشان بدهند کردند، این بدعت و نوع برخورد رسانه باید با هم‌وطنان برداشته شود، زیرا هر کسی که برای ثبت‌نام مراجعه کرده است حتماً پیام یا حرفی دارد که تا به حال شنیده نشده است.