تجارت خارجی در دام بی‌تدبیری
ریحانه موسوی
تجارت خارجی به‌عنوان یک ابزار برای جهانی‌شدن است و همچنین می‌توان از آن برای زمینه‌سازی در رقابت بین کشورها و مشارکت آنها در فعالیت‌های اقتصادی استفاده کرد.
به گزارش «صبح امروز» با استفاده از تجارت خارجی و درآمدهایی که از طریق صادرات و واردات به دست می‌آید می‌توان به رونق‌بخش‌های صنعتی کمک کرد. همچنین باید این نکته را عنوان کرد که ظرفیت بخش‌های مختلف اقتصاد در ایجاد فرصت‌های شغلی محدود است و مسلماً یکی از راه‌هایی که می‌تواند در ایجاد این فرصت‌های شغلی مثمر ثمر باشد، همین تجارت خارجی است.
تجارت خارجی و رشد اقتصادی
امروزه در اکثر کشورهای درحال‌توسعه، تجارت خارجی یک عامل بسیار مهم در رشد اقتصادی جهانی محسوب می‌شود، که با استفاده و به‌کارگیری آن، ثروت کشورها به‌طور غیرقابل‌تصوری افزایش پیداکرده است.
در چنین شرایطی اگر کشوری بتواند با استفاده از صادرات روند روبه رشدی را به دست آورد، می‌تواند بازار داخلی قدرتمندی را ایجاد کند.
تجارت خارجی، موتور توسعه جوامع
بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که تجارت خارجی به‌نوعی موتور توسعه در جوامع امروزی است، زیرا به وسیله آن می‌توان با توانمندی‌های اقتصادی سایر کشورها آشنا شد و از آنها بهره گرفت.
نگاهی به وضعیت تجارت کشور در سال۹۹
بر اساس آماری که از سوی سازمان توسعه تجارت ایران اعلام شده مجموع تجارت کشور در ۱۱ ماهه سال ۹۹ به بیش از ۶۵ میلیارد دلار می‌رسد که از این بین سهم صادرات ۲/۳۱ و سهم واردات ۳/۳۴ میلیارد دلار است. این در شرایطی است که حجم تجارت خارجی ایران در ۱۱ ماهه سال ۹۸، ۵/۷۸ میلیارد دلار بود. از این رقم ۵/۳۸ میلیارد دلار سهم صادرات و نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار سهم واردات بوده است.
مقایسه آمار سال‌های ۹۸ و ۹۹ نشان می‌دهد که صادرات حدود ۲۳ درصد، واردات نزدیک به ۱۷ درصد و کل تجارت نیز حدود ۲۰ درصد کوچک شده است. متولیان تجارت خارجی ایران از حدود دو سال گذشته برنامه مدونی را برای رشد تجارت با ۱۵ کشور همسایه تدوین کرده‌اند و تلاش کرده‌اند و حجم تجارت با این کشورها را توسعه دهند.
اگر می‌خواهیم تجارت موفقی داشته باشیم باید به سمت صادرات محصولات نهایی با فکر،اندیشه و ابداع انسان‌ها برویم نه مواد خامی که از روی زمین در آورده‌ایم و یا فقط یک مرحله فرآیند را طی کرده. برای رسیدن به این مرحله باید موانع انبوه ضد تولید اعم از سیاسی، اداری، اجرایی و بروکراسی را کم کنیم یا برداریم که متاسفانه هنوز برای این مورد هیچ همتی دیده نمی‌شود
در سطح اول، هدف‌گذاری متولیان تجاری، توسعه روابط تجاری با ۱۵ کشور همسایه به علاوه دو کشور چین و هند است که به نظر می‌رسد در سال ۱۴۰۰ نیز ادامه خواهد داشت. بر اساس آمارها در نیمه اول سال ۹۹، ۱۵ کشور همسایه ایران ۷۰ درصد از کل صادرات ایران را به خود اختصاص دادند.
مطابق آمارها مجموع صادرات ایران به این کشورها حدود ۲۴ میلیارد دلار است که برآوردها نشان می‌دهد امکان صادرات تا ۱۰۰ میلیون دلار هم به این کشورها وجود دارد و تا پایان سال ۱۴۰۰ این رقم را برای صادرات به این کشورها هدف‌گذاری شده است. سال گذشته در مجموع ۱۴۵ میلیون و ۷۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۷۳ میلیارد دلار از مبادی کشور صادر و وارد شده است.
همچنین ۱۱۲ میلیون تن کالا از کشور صادر شده است و ارزش صادرات در مجموع ۳۴ میلیارد و ۲۵۶ میلیون دلار بوده. مهمترین اقلام صادراتی کشور به ترتیب بنزین، گاز طبیعی، پلی اتیلن، پروپان و محصول پسته و بازار‌های عمده صادراتی هم به پنج کشور چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان بوده است.
ارزش صادرات کالاها به کشور چین ۸ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار با وزن ۲۶ میلیون و ۶۰۰ هزار تن، عراق به ارزش ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار و ۲۵ میلیون و ۶۰۰ هزار تن، امارات عربی متحده با ارزش ۴ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و وزن ۱۵ میلیون و ۲۰۰ هزار تن، ارزش صادرات به کشور ترکیه ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار با وزن ۶ میلیون و ۳۰۰ هزار تن و مجموع صادرات در سال گذشته به کشور افغانستان نیز با ۷ میلیون تن به ارزش ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن بوده است.
با توجه به اینکه تراز تجارت در سال گذشته با تفاوت ۴ میلیارد دلار در واردات منفی بوده، حال سوال این است که تجارت خارجی در ایران در سال ۱۴۰۰ به کدام سمت می‌رود؟ مزیت اقتصاد ما در تجارت و صادرات در چه کالاهایی و با کدام کشورها است؟ و در نهایت اولویت بندی ما در انعقاد توافقنامه‌های تجاری و دو‌جانبه یا چند‌جانبه باید چگونه باشد؟
روابط سیاسی، پیش‌نیاز روابط تجاری
یک کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه در این خصوص می‌گوید: هر کشوری قبل از اینکه بتواند با سایر کشورها رابطه تجاری و اقتصادی برقرار کند، باید در وهله اول رابطه سیاسی داشته باشد و این امر پیش نیاز روابط تجاری است.
سید مرتضی افقه، استاد اقتصاد دانشگاه اهواز در گفتگو با «صبح امروز» بیان می‌کند: ما با توجه به شرایطی که داریم یعنی تنش با کشورهای غربی و آمریکا، به خصوص بعد از تشدید تحریم‌ها، روابط سیاسی‌مان به شدت دچار مشکل و آمریکا مانع روابط تجاری ما با کشورهای دیگر شده است. بنابراین قرار است که در سال ۱۴۰۰ روابط تجاری ما دوباره به حالت عادی برگردد.
تجارت با دورزدن تحریم‌ها
وی تشریح می‌کند: در طول سه سال گذشته به دلیل تحریم‌ها تقریبا روابط تجاری ما نزدیک به صفر بوده و مواردی هم که بوده به صورت غیررسمی یا به اصطلاح دور زدنی صورت گرفته که هزینه زیادی برای کشور و مردم داشته است. در شرایط کنونی نیز دو مشکل اصل تحریم‌ها و FATF پیش‌رو است.
دکتر افقه ادامه می‌دهد: اگر تحریم‌ها برداشته شود اما مشکل FATF حل نشود، باز هم کمک چندانی نمی‌کند؛ زیرا روابط تجاری بدون برقراری روابط بانکی امکان پذیر نیست، ممکن است با بانک‌های کوچک روابط را داشته باشیم اما پر هزینه خواهد بود.
ایران ناچار به حل مشکلات است
وی در خصوص وضعیت تجارت در سال جاری ابراز می‌کند: پیش‌بینی من این است که ما ناچار به حل مشکلات فوق هستیم، زیرا بعد از سه سال تحریم بسیاری از متغیر‌های اقتصادی ما در مرحله بحران قرار گرفته و معیشت مردم و افزایش فقر، فشار زیادی را وارد کرده و ما ناچاریم مشکلات را حل کنیم.
امتیاز سال ۱۴۰۰ چیست؟
این اقتصاددان اظهار می‌کند: ما در سال ۱۴۰۰ این امتیاز را نیز داریم که بعد از آمدن بایدن، سیاست آمریکا بازگشت به برجام است و طولانی شدن آن به دلیل چانه‌زنی‌های سیاسی برای امتیاز گرفتن است که اگر حل شود تجارت به حالت عادی باز می‌گردد.
چالشی به نام خام فروشی
وی در پاسخ به این سوال که «مزیت اقتصاد ما در تجارت و صادرات در چه کالاهایی و با کدام کشورها است؟» تبیین می‌کند: به جز نفت که اصالتاً یک ماده خام است و بیش از ۱۱۲ سال است که در حال صادر کردن آن هستیم، ما عمدتاً خام فروش هستیم. البته در ۱۵ سال اخیر صادرات غیرنفتی را هم اضافه کردیم که متاسفانه اینها هم محصول نهایی نبوده و عمدتاً مواد خام یا نیمه خام هستند.
افقه عنوان می‌کند: ما باید با کشور‌هایی تجارت کنیم که خریدار محصولاتمان باشند، از حدود ۴۰ میلیارد دلاری که بالاترین سطح صادرات غیر نفتی ما بوده ۵۰ درصد آن محصولات پتروشیمی هستند؛ یعنی هنوز باید فرآیند‌هایی بر روی آنها انجام شود. بخش دیگر آن هم مشتقات نفتی و شمش فولاد است و مقدار بسیار ناچیزی هم محصولات نهایی داریم که صادر می‌کنیم.
رمز تجارت موفق چیست؟
وی خاطر‌نشان می‌کند: اگر می‌خواهیم تجارت موفقی داشته باشیم باید به سمت صادرات محصولات نهایی با فکر، اندیشه و ابداع انسان‌ها برویم نه مواد خامی که از روی زمین در آورده‌ایم و یا فقط یک مرحله فرآیند را طی کرده است. برای رسیدن به این مرحله باید موانع انبوه ضد تولید اعم از سیاسی، اداری، اجرایی و بروکراسی را کم کنیم یا برداریم که متاسفانه هنوز برای این مورد هیچ همتی دیده نمی‌شود.
اولویت‌های تجاری کشور چیست؟
این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این سوال که «اولویت بندی ما در انعقاد توافقنامه‌های تجاری و دو‌جانبه یا چند‌جانبه باید چگونه باشد؟» می‌گوید: اکنون ما قدرت زیادی برای مانور نداریم و آنچه داریم، نفت است که شدیداً محتاج هستیم تا بتوانیم آن را بفروشیم، زیرا درصد قابل توجهی از ارز‌های وارداتی به کشور که نیازهای کالاهای وارداتی ما را تامین می‌کند از فروش نفت است و ما هنوز درگیر آن هستیم.
وی با بیان اینکه ما مزیت‌هایی را در زمینه کشاورزی و بعضی از کالاها داریم که می‌توانیم به کشورهای نه چندان پیشرفته مانند عراق صادر کنیم، ادامه می‌دهد: اولویت ما همسایه‌ها و کشورهای آسیای میانه هستند، زیرا ظرفیت‌های بالایی دارند، اما متاسفانه به دلیل همان بی‌تدبیری‌ها، طی سه دهه گذشته در بخش قابل توجهی از این بازار‌ها تعلل کردیم و در اختیار کشورهای دیگر قرار دادیم، اما هنوز ظرفیت آن وجود دارد که اولویت تجاری‌مان را با این کشورها ببندیم.
معافیت گمرکی، جذبه تجاری
استاد اقتصاد دانشگاه اهواز اشاره می‌کند: اگر قرار است با کشورهای همسایه، پیمان‌های تجاری ببندیم، می‌توانیم به جهت اینکه برای سایرکشورها جذابیت داشته باشد، معافیت‌های گمرکی قرار دهیم تا زمینه‌ای برای تقویت مراودات تجاری کشورهای در حال توسعه که قدرت اقتصادی برابری با کشورهای پیشرفته ندارند، باشد.