زنی از جنس شعر
مهناز اصغری
شعر فارسی همواره در طول تاریخ مورد توجه اهل فن بوده و یکی از لطیف‌ترین انواع ادبی است که تا کنون فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است. در واقع صاحبنظران بارها تاکید کرده‌اند که ادبیات هر عصری آیینه‌ای است که احوال حاکم بر آن زمان را نشان می‌دهد. در دوران مشروطه نیز شاعره‌ای چون پروین اعتصامی، هرچند با زبان نه چندان نرم و فارق از جنسیت و زنانگی، ظهور کرد و مدعیان شعر و ادبیات را به پذیرش خود وا داشت! و اولین زنی شد که توانست جایگاه خود را پیدا کرده و نگرش جامعه مردسالارانه در خصوص نادیده گرفتن زنان و تاثیرگذاری‌شان در شعر و فرهنگ را دستخوش تغییرات کند. اشعار پروین اعتصامی بیانگر تفکر و تعمق وی در مسایل روزگارش یعنی عصر مشروطه بود.
15 فروردین ماه سالروز مرگ مشهورترین شاعر زن ایرانی شناخته شده است و در واقع می‌توان گفت پروین اعتصامی اولین شاعر زن ایرانی‌ست که به‌خاطر جسارت و صلابت قلمش و داشتن حمایت خانواده و اساتید بزرگ و تاثیرگذار ادبیات، نتوانستند نادیده‌اش بگیرند.
زنی که سراسر قریحه بود
رخشنده اعتصامی، معروف به پروین اعتصامی، متولد ۲۵ اسفندماه سال ۱۲۸۵ در تبریز است. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام الملک) از رجال نامی و نویسندگان و مترجمان مشهور اواخر دوره قاجار بود. رمز توفیق این ارزشمند زن فرهنگ و ادب فارسی، علاوه بر استعداد ذاتی، معجزه تربیت و توجه پدر نامور اوست که به رغم محرومیت زن ایرانی از امکانات تحصیل و فقدان مدارس دخترانه، خود به تربیت او همت گماشت و فرزند بااستعداد خود را به مقامی که درخورش بود رساند.
ماحاصل 35 سال زندگی این بانوی روشنفکر و پیشرو، اشعار برگزیده و زیبایی در قالب‌های قطعه، مثنوی و قصیده شد که همگی را می‌توان به عنوان نمونه‌هایی عالی و پندآموز و لطیف از این قالب‌های ادبی دانست.
زندگی پروین چندان به درازا نکشید و این شاعر در 15 فروردین ماه 1320 پس از 12 روز تحمل بیماری حصبه چشم از جهان فرو بست و در کنار پدری که محبوب‌ترین موجود زندگی او بود در مقبره خانوادگی اعتصامی به خواب ابدی فرو رفت.
ملک الشعرای بهار در مقدمه دیوان پروین که به همت پدرش به چاپ رسید می‌گوید: «در ایران که کان سخن و فرهنگ است اگر شاعرانی از جنس مرد پیدا شده‌اند که مایه حیرت‌اند، جای تعجب نیست اما تاکنون شاعری از جنس زن که دارای این قریحه و استعداد باشد و با این توانایی و طی مقدمات تتبع و تحقیق، اشعاری چنین نغز و نیکو بسراید، از نوادر محسوب می‌شود و جای بسی تعجب و شایسته هزاران تمجید و تحسین است.»
آن چه در ذیل می‌خوانید نظر برخی از چهره‌های شاخص شعر و ادب فارسی در مورد جایگاه شعر و شخصیت این بانوی صاحب گوهر در ادبیات است که در رسانه‌های مختلف به گفتگو و بررسی پرداختند.
تحولی نوین در عرصه شعر و ادب فارسی
در بخشی از مقاله جایگاه پروین اعتصامی در تحول ادبیات فارسی آمده است: در عصری که زن فقط به عنوان معشوقه دور و خیالی در اشعار مردان این سرزمین جلوه پررنگی داشت، ظهور شاعره توانمند و پرذوق و ادب همچون پروین اعتصامی در برابر خیل عظیم مردان که در این راه گام نهادند، تحول نوینی در عرصه شعر و ادب فارسی به شمار می‌آمد. در سرتاسر دوره قاجار که پروین در آن می‌زیسته است، نامی از زن و آزادی زن نبود. همچنین در آن زمان به تعلیم و تربیت زنان نیز چندان توجه نمی‌شد. بنابراین در عرصه ادبیات تصویر کمرنگی از زن به چشم می‌خورد. پروین اعتصامی از شاعران برجسته‌ای است که با تکیه بر ادبیات کلاسیک اشعاری با مضامین اخلاقی و درون مایه‌های سیاسی و اجتماعی در حوزه ادبیات پدید آورد. اشعار پروین در شرایط اجتماعی آن روزگار، بیانگر انتقاد از اوضاع موجود همانند بی عدالتی‌های موجود، مساوات طلبی، توجه به وضع زنان، با زبانی نمادین، رمانتیک و تعلیمی بود که در این میان وضع زنان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.
سرسلسله شاعران زن امروز
زنده یاد نادرنادرپور، شاعر، نویسنده و مترجم برجسته در خصوص شعر پروین معتقد بود: پروین چه از لحاظ «بافت کلام» و چه از لحاظ «دید شاعرانه» گرایش بیشتری به شیوة کهن دارد تا به شیوه نو، لیکن ازآنجا که مضامین و موضوعات تازه‌ای، آن هم با لطف و رقّت خاص زنانه در شعر خویش آورده و نخستین زن ایرانی است که به معنی واقعیِ کلمه شاعر بوده لذا سرسلسله شاعران زن امروز ایرانش باید خواند.
ویژگی‌های شخصیتی پروین
سعید نفیسی شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی در خصوص برخی از ویژگی‌های شخصیتی این شاعر نامدار به ایرنا گفته است: پروینی که من دیدم و بارها دیدم بدین گونه بود «قیافه‌ای بسیار آرام داشت. با تأنی و وقار خاصی جواب می‌گفت و می‌نگریست. هیچ گونه شتاب و بی‌حوصلگی در او ندیدم. چشمانش بیشتر به زیر افکنده بود. یاد ندارم در برابر من خندیده باشد. وقتی که از شعر او، تحسین می کردم با کمال آرامش می پذیرفت. نه وجد و نشاطی می‌نمود و نه چیزی می‌گفت. هرگز یک کلمه خودستایی از او نشنیدم و رفتاری که بخواهد اندک نمایش برتری بدهد، از او ندیدم…»
ظهور روح زنانه در شعر کلاسیک فارسی
افشین اعلا شاعر و نویسنده نیز در خصوص جایگاه پروین اعتصامی در شعر و ادبیات گفت: جایگاه پروین در ادبیات و شعر ایران، منحصر به خود اوست. اولا به خاطر نوآوری در مضامین و خلاقیت‌های ذهنی و زبانی‌اش، ثانیا به دلیل روح زنانه و مادرانه‌ای که در پندهای اخلاقی و مانیفست اجتماعی وی جاری است. گمان می‌کنم که پیش از او زنی شاعر با چنین ویژگی‌ها نداشتیم. البته نمی‌خواهم تفکیک جنسیتی کنم. اشعار پروین از شاعران مرد هم دوره‌اش نیز یک سر و گردن بالاتر بود. اشاره من به بروز و ظهور روح زنانه در شعر کلاسیک فارسی است که یکی از امتیازات اشعار پروین اعتصامی به شمار می‌رود.
شعر پروین و پیام‌های تلگرامی
دکتر عصمت اسماعیلی مدرس دانشگاه نیز در خصوص شعر پروین به خبرگزاری صدا و سیما گفته است: شعر پروین تاریخ مصرف ندارد. شعر پروین حتی برای امروز، برای پیام‌های تلگرامی مناسب است. قطعه‌های پروین با فضای مجازی هارمونی دارد. گفتگوی سیر و پیاز، گفتگوی وسایل آشپزخانه، گفتگوی سوزن و نخ هماهنگی با فرهنگ اسلامی و اخلاق ایران را دارد. بن مایه شعرهای پروین قصه‌های قرآنی است. شعر پروین حاوی موضوعات و مفاهیمی مانند “قناعت، توکل، مردم دوستی، غیرتمندی، خویشتن دوستی (نه به معنای خودخواهی) و عزت مندی” است.
زنانگی در شعر پروین نمودی ندارد
دکتر محمد رضایی نیز در خصوص نگاه پروین به خود به عنوان یک زن معتقد است: پروین به زن به عنوان کسی که بخواهد فرهیخته شود و خودش را در جامعه ارتقاء دهد توجه دارد. اما واقعیت این است که در شعر پروین علی رغم اینکه توقع این است که زنانگی زن، یا زن بودنش پررنگ تر شود؛ ولی زنانگی در شعر پروین خیلی نمودی ندارد. پروین بیشتر به نقش اجتماعی زن به عنوان مادر توجه می کند. پروین به سادگی و پاکی زن خیلی اشاره می‌کند. سادگی و پاکی را جزء ذاتیات یک زن می‌داند؛ وی معتقد است: “عفاف، حیاء، سادگی، پاکی و عفت” گوهرهایی هستند که در ذات زن نهفته است. وی معتقد است زنی که عفیف، دانشور و با حیاء باشد؛ باعث زینت او می‌شود. پروین زن را تاثیرگذارترین و حلقه اولیه در تعلیم و تربیت جامعه می‌داند. بُعد دیگری که به شخصیت زن می‌دهد به عنوان عنصری که مایه انس، شفقت، مهربانی و با محبت و آرامش در خانه است. وی به جایگاه زن در جامعه؛ جایگاه مادر بودنش، معلم بودنش، نقش عاطفی و تامین کننده عاطفی جامعه توجه کرده است؛ وی زن را در خانه باعث شفقت خانواده می‌داند؛ گویا اگر نباشد انگار که دنیا بدون نور و خورشید شده است.
هیچ کس باور نمی‌کرد
بدون تردید پروین اعتصامی از چهره‌های اثرگذار بر ادبیات کنونی است و ماندگاری آثار او را می‌توان مصداقی بر این جمله دانست. هادی بهجت تبریزی، فرزند استاد شهریار فقید با اشاره به نظر پدرش در زمینه مناظره‌های پروین گفت: شخصیت و اشعار پروین به اندازه‌ای بی نظیر بود که هیچ کس باور نمی‌کرد که شاعر این اشعار یک زن باشد.