بهار اقتصاد در فصل خزان
ریحانه موسوی
نخستین معنایی که با شنیدن عبارت رشد اقتصادی به ذهن می‌رسد، افزایش تولید کالا و خدمات و رونق بازار و بهبود وضعیت اقتصادی مردم است.
به گزارش صبح امروز، رشد اقتصادی دلالت بر افزایش تولید یا درآمد سرانه ملی دارد. اگر تولید کالاها یا خدمات به هر وسیله ممکن در یک کشور افزایش پیدا کند، می‌توان گفت که در آن کشور، رشد اقتصادی اتفاق افتاده است. بنابراین افزایش تولید یک کشور در یک سال خاص در مقایسه با مقدار آن در سال پایه، رشد اقتصادی کشور محسوب می‌شود.
آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار نشان می‌دهد رشد اقتصادی فصلی در پاییز، مثبت شده است. مرکز آمار ایران رشد فصلی تابستان را منفی گزارش کرده بود. این درحالی است که آمار منتشرشده از سوی بانک مرکزی رشد اقتصادی تابستان سال‌جاری را مثبت اعلام کرد.
حال گزارش مرکز آمار ایران نیز نشان می‌دهد رشد اقتصادی فصلی به سطح بالای صفر رسیده است. بنابراین احتمالا گزارش بانک‌مرکزی نیز که در هفته‌های آینده منتشر می‌شود، رشد مثبت اقتصادی پاییز را تایید خواهد کرد.
پس از اعمال تحریم‌ها در سال ۹۶، وضعیت رشد اقتصادی از تعادل خارج شد و در یک روند نزولی قرار گرفت. از تابستان ۹۷ بود که رشد اقتصادی به‌طور رسمی وارد محدوده منفی شد؛ اگرچه تحریم‌ها ضربه اصلی را به اقتصاد کشور در این سال‌ها زد، اما به مرور اثر این شوک تا پاییز ۹۸ تعدیل و به مرور علائم خروج از رشد منفی در اقتصاد هویدا شد.
شوک کرونا بر رشد اقتصادی
شیوع کرونا در زمستان سال گذشته موجب شد که دوباره شوک جدیدی به اقتصاد وارد شود و خروج از رکود به تاخیر بیفتد. آمار منتشرشده نشان می‌دهد رشد اقتصادی در ۹ماه نخست سال‌جاری با احتساب نفت برابر با منفی ۲/ ۱درصد و بدون احتساب نفت منفی یک‌درصد ثبت شده است؛ اما به‌رغم رشد منفی ۹ ماهه، رشد اقتصادی در پاییز سال‌جاری مثبت۸/ ۰درصد را ثبت کرد. این عدد بدون احتساب بخش نفت مثبت ۲/ ۰درصد بوده است. این به معنای عبور اقتصاد ایران از شوک منفی مربوط به تحریم‌ها و بحران کرونا است.
بخش کشاورزی چقدر رشد داشته؟
گزارش مرکز آمار ایران، علاوه بر آمار کلی، جزئیات تغییر گروه‌های اصلی را نیز منتشر کرده است. آمارها نشان می‌دهد بخش کشاورزی در ۹ ماه نخست سال ۹۹ رشد ۳درصدی را تجربه کرده و رشد آن در پاییز امسال عدد مثبت ۵/ ۵درصد را به ثبت رسانده است. در سال‌جاری هم بارش‌های فصلی مناسب بود و هم افزایش نرخ ارز، باعث صادرات بیشتر محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه شد.
رشد اقتصادی در بخش صنایع و معادن
در بخش صنایع و معادن نیز شاهد عملکردی مثبت بوده‌ایم و در ۹ ماه نخست سال‌جاری ۸/۰ درصد رشد را به ثبت رسانده است. این عدد برای فصل پاییز ۷/ ۳درصد است. با بررسی بخش صنایع و معادن به‌طور جزئی مشخص می‌شود که گروه صنایع و معادن بدون احتساب نفت در ۹ ماه ابتدایی امسال ۵/ ۲درصد رشد کرده است. همین گروه در فصل پاییز شاهد رشد ۱/3درصدی بوده است.
رشد استخراج نفت و گاز طبیعی
استخراج نفت و گاز طبیعی نیز به‌رغم رشد منفی ۴/2درصدی در ۹ ماه اول امسال، در فصل پاییز شاهد رشد ۹/4درصدی بوده است. این موضوع نشان می‌دهد فشار تحریم در بخش نفتی در پاییز کمرنگ‌تر از فصول قبل است. بهترین رشد در گروه صنایع را بخش ساختمان به خود اختصاص داد. این بخش با رشد ۵/۸درصدی در پاییز امسال، توانسته به رشد ۸/۳درصدی در ۹ماه ابتدایی امسال برسد. به‌نظر می‌رسد سطح تولیدات بخش ساختمان به‌دلیل افزایش سرمایه‌گذاری و سودآوری بیشتر از فصول قبل شده است.
میزان رشد اقتصادی بخش خدمات
بحران کرونا در سراسر جهان بیشترین تاثیر منفی را در بخش خدمات به جا گذاشت و ایران هم از این قاعده مستثنی نبود. اما بخش‌خدمات در ۹ ماه ابتدایی امسال رشد منفی ۳/3درصدی را ثبت کرد. همچنین در فصل پاییز رشد اقتصادی این بخش برابر منفی ۸/۱درصد بوده است.
عملکرد خوب بخش واسطه‌گری‌های مالی
در این میان بخش واسطه‌گری‌های مالی بهترین عملکرد را داشته است و برخلاف روند گروه خدمات، در ۹ ماه ابتدایی امسال مثبت ۵/۲درصد و در فصل پاییز مثبت ۴/2درصد رشد را به ثبت رسانده است. علاوه بر این بخش عمده و خرده‌فروشی، هتل و رستوران بیشترین کاهش را در میان گروه‌های خدماتی به ثبت رسانده و در ۹ ماه ابتدایی امسال معادل ۷/۵درصد کوچکتر شده است. این گروه در فصل پاییز هم وضعیت مشابهی دارد و ۶/2درصد کوچکتر شده است.
رشد قابل قبول بخش خصوصی
طبق آمارها، در ۹ ماه ابتدایی امسال مصرف نهایی بخش‌خصوصی، شاهد کاهش یک‌درصدی بوده است. این رقم در فصل پاییز منفی ۷/ ۰درصد است. با این حال این میزان کوچکتر شدن مصرف بخش‌خصوصی در فصل پاییز نسبت به گذشته قابل قبول‌تر بوده و رشد منفی کمتری را تجربه کرده است. در مقابل میزان مصرف دولت، شاهد رشد ۱/8درصدی بوده است.
نگاهی به بخش ماشین‌آلات و ساختمان
نکته قابل‌توجه و مثبتی که در آمار منتشرشده به چشم می‌خورد، مثبت شدن تشکیل سرمایه ثابت ناخالص است؛ به‌طوری‌که در ۹ ماه ابتدایی سال‌جاری ۶/ ۰درصد و در پاییز ۶/4درصد رشد را ثبت کرده است. این رشد در هر دو بخش ماشین‌آلات و ساختمان رخ داده است و هر دو بخش چه در آمار ۹ ماهه و چه در فصل پاییز شاهد رشد مثبت بوده‌اند.
رشد منفی صادرات و واردات
به‌رغم روند مثبت رشد اقتصادی در بخش‌های مختلف، صادرات و واردات کالا و خدمات شاهد رشد منفی بوده‌اند؛ به‌گونه‌ای‌که براساس آمار منتشرشده در ۹ ماه ابتدایی سال‌جاری صادرات کالا و خدمات ۸/41درصد و واردات کالا و خدمات ۷/80درصد کوچکتر شده‌اند. این رقم در فصل پاییز برای بخش صادرات منفی۱/24درصد و برای بخش واردات منفی ۲/89درصد بوده است. به این ترتیب در ۹ماه اول امسال، مصرف خصوصی، صادرات و واردات رشد منفی را تجربه کرده‌اند و مصرف دولت و تشکیل سرمایه ثابت، شاهد رشد مثبت بوده‌اند.
آمار آقای رئیس از رشد اقتصادی
اکنون رییس کل بانک مرکزی از رشد اقتصادی مثبت در سه ماهه سوم سال جاری و خروج اقتصاد کشور از رکود خبر داد و اعلام کرد که جزئیات رشد بخش‌های مختلف اقتصادی کشور اوایل هفته پیش رو منتشر خواهد شد.
عبدالناصر همتی در یادداشتی اینستاگرامی اعلام کرد: براساس گزارش اداره حساب‌های اقتصادی بانک مرکزی رشد اقتصادی کشور که از فصل دوم سال جاری مثبت شده بود، در سه ماهه سوم سال نیز مثبت بوده است.
وی افزود: رشد مثبت ۳.۹ درصد با نفت و مثبت ۲.۹ درصد بدون نفت در سه ماهه سوم سال ثبت شده است. بنابراین، اقتصاد در دو فصل متوالی دوم و سوم سال ۱۳۹۹ رشد مثبت داشت. لذا، امروز با اطمینان می‌توان از گذر اقتصاد ایران از دوره سخت تحریم و رکود ناشی از آن و ورود به دوره رشد مجدد اقتصادی خبر داد.
همتی خاطرنشان کرد: با توجه به تداوم تحریم حداکثری علیه ایران و شیوع کرونا، که موجب رکود و رشد منفی شدید در بسیاری کشورها شده است، رشد حاصله مهم و حاصل اجرای اقتصاد مقاومتی و نماد جهش تولید در شرایط تحریم است.
رییس کل بانک مرکزی خاطرنشان کرد: جزئیات رشد بخش‌های مختلف اقتصادی کشور اوایل هفته پیش رو اعلام خواهد شد. این اتفاق خوب نتیجه مقاومت مردم، قدرت انعطاف اقتصاد ایران در مقابل شوک‌های وارده به آن است و امیدوارم فصل‌های آینده نیز رشد اقتصاد تداوم پیدا کند.
یک اقتصاددان و استاد دانشگاه در خصوص این موضوع میگوید: واژه‌هایی که سیاستمداران و سیاستگذاران برای نشان دادن عملکرد خود از آن استفاده می کنند مقداری تخصصی‌اند، اما اگر مردم خوب متوجه شوند، قضاوت اشتباه نمی‌کنند.
رشد اقتصادی از دیدگاه متخصصان
مرتضی افقه در گفتگو با «صبح امروز» بیان می‌کند: رشد اقتصادی می‌تواند اتفاق افتاده باشد اما باید توجه داشت که رشد یعنی افزایش تولید ملی، که این امر بدین معنا است که اگر ما بیشتر از سال قبل نفت بفروشیم تولید ملی افزایش پیدا می‌کند.
منافع رشد اقتصادی کجا می‌رود؟
وی تصریح می‌کند: در ادبیات اقتصادی سال‌ها است که بحث رشد به تنهایی ملاک رفاه و بهبود وضعیت معیشتی مردم تلقی نمی‌شود بنابراین رشد می‌تواند وجود داشته باشد و تولید ملی بالا برود، اما توزیع درآمد بهبود پیدا نکند و درآمد حاصل از رشد نصیب عده خاصی شود.
استاد اقتصاد دانشگاه اهواز ادامه می‌دهد: سال‌ها است که در ایران هم تقریباً رشد به این ترتیب است. ما در کنار رشد باید شاخص‌هایی مثل ضریب جینی و عوامل دیگری که توزیع درآمد را نشان می‌دهند بررسی کنیم، تا بفهمیم آیا منافع این رشد به تمام مردم رسیده یا به تعداد کمی از آنها.
آیا رشد اقتصادی، منجربه اشتغال شده است؟
وی با بیان اینکه باید ببینیم این رشد منجر به اشتغال هم شده یا خیر، عنوان می‌کند: می‌شود رشد و تولید ملی اتفاق بیفتد اما اشتغال بیشتری ایجاد نشود که این موضوع با صنایعی که به آنها سرمایه‌بر می‌گوییم رخ می‌دهد، در صنایع سرمایه‌بر از تکنولوژی استفاده می‌کنند نه از نیروی کار، بنابراین تولید ملی بالا می‌رود اما چون کارخانه‌ها اتوماتیک هستند و نیروی کار کمتری استفاده می‌کنند اشتغال بیشتری ایجاد نمی کند، با این حساب نابرابری کمتر نمی‌شود وفقر نیز کاهش نمی‌یابد.
این اقتصاددان در پایان میگوید: رشدی که توسط بانک مرکزی و اداره آمار کشور اعلام شده، اگر در همین حد بماند زیاد به نفع مردم نیست، اما اگر تداوم پیدا کند ممکن است در میان‌مدت مطلوب تلقی شود.
وعده‌ای که تحقق نیافت
انتشار آمارهای اقتصادی در سال‌های اخیر همواره تحت تاثیر تصمیمات سیاسی بوده است. در فاصله سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۴ بانک مرکزی و مرکز آمار ایران به تناوب نظم انتشار آمارهای اقتصادی را از بین می‌بردند. سال ۱۳۹۶ بانک مرکزی با انتشار یک «تقویم آماری»، وعده داد نرخ تورم هر ماه را تا روز پنجم ماه بعد و نرخ رشد اقتصادی هر فصل را تا هفته پایانی فصل بعد منتشر کند، اما این وعده هیچ‌گاه عملی نشد.
در چنین شرایطی، شاید انتظار جلب اعتماد عمومی به آمار‌هایی که اعلام آنها وابسته به نظر سیاستمداران است، چندان معقول نباشد. حتی اگر بپذیریم که فرآیند تولید آمارها توسط کارشناسان بی‌طرف صورت می‌گیرد.
آنچه دولت و بانک مرکزی درباره رشد اقتصادی عنوان می‌کنند صحت دارد، به عبارتی رشد اتفاق افتاده، اما در یک بررسی کوتاه می‌توان متوجه شد که بر روی سفره و معیشت مردم مشهود نیست. با نگاه عمیق‌تر به رشد اقتصادی شش ماهه اول سال ۹۹ با قاطعیت می‌توان گفت به هیچ وجه رشد اقتصادی عنوان شده، نه‌تنها بر زندگی مردم تاثیر خوبی نداشته، بلکه اثرات منفی آن معیشت آنها را سخت‌تر کرده است.