تبعات اجتماعی یک سیلی
سرویس اجتماعی
ماجرای برخورد علی‌اصغر عنابستانی، نماینده سبزوار، جوین و جغتای با یک سرباز در یکی دو روز اخیر بسیار سروصدا به‌پا کرده و واکنش‌های زیادی از سوی مردم و حقوقدانان تا مسئولان دولتی را به همراه داشته است. در این بین عنابستانی در ابتدای امر این اتفاق را تکذیب کرد و پس از پخش فیلم از موضع تکذیب خود خارج شد.
به گزارش روزنامه «صبح امروز» فارغ از رفتار زننده‌ای که این نماینده با یک سرباز داشته پرسش اینجاست که چطور او توانسته با اتکا به تکذیب، برخورد اشتباه خود را با اشتباهی دیگر مرتفع کند؟ نکته اینجاست که چنین رفتارهایی از سوی فردی که وظیفه قانون‌گذاری را بر عهده گرفته، می‌تواند واکنش‌های عمومی را برانگیزد و به وجود آورنده بحران برای جامعه باشد. در این راستا حسین اکبری، عضو هیئت علمی گروه علوم‌اجتماعی دانشگاه فردوسی در پاسخ به اینکه چه اتفاقی می‌افتد که صاحبان قدرت در منظر عموم رفتارهایی خلاف قانون از خود نشان داده و به خود اجازه می‌دهند که با افراد فاقد قدرت، برخوردی فیزیکی داشته باشند؟ اظهار می‌کند:
برای تحلیل این مسأله باید از دیدگاه فرهنگی- تاریخی به ماهیت قدرت و روابط بین ملت و دولت بپردازیم. به طور کلی در طول تاریخ 2500 ساله ایران، استبداد وجود داشته و آن هم استبدادی خودکامه. درواقع دارندگان قدرت، همیشه قدرتی بی‌حدوحصر داشتند که تعیین‌کننده بسیاری از مسائل در جامعه بوده است.
برجستگی قدرت در جامعه ایران
به گفته وی جامعه ایران همیشه با یک برجستگی قدرت مواجه بوده؛ یعنی قدرت به‌عنوان یک کالا و منبع ارزشمند محسوب می‌شده است و زمانی که افراد به آن دسترسی پیدا می‌کردند، می‌توانستند به انواع سرمایه و منابع برسند.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه «یکی از دلایل برجسته بودن قدرت در جامعه ایران، تمرکز قدرت است» خاطرنشان می‌کند: ماهیت غیرمتکثر و متمرکز قدرت در جامعه ایران، باعث شده که قدرت در طول تاریخ دست عده خاصی قرار بگیرد؛ بنابراین در چنین فرایند تاریخی، فرهنگ سیاسی خاصی در جامعه شکل گرفته است. در این فرهنگ سیاسی، افرادی که به منبع ارزشمند قدرت دسترسی داشته جزو طبقه ممتاز و خواص محسوب می‌شدند. چنین ویژگی این اجازه را به آنها می‌داده که تقریبا هر رفتاری که بخواهند با زیردستان خود داشته باشند.
برخورد قضایی نامناسب با این افراد و بی‌نتیجه بودن عواقب رفتار آنها، ریشه در ماهیت سیاسی- فرهنگی جامعه دارد. در ساختارهایی که با تورم قدرت روبه‌رو هستند عموما قانون به شکلی یکسان و برابر برای همه اجرا نمی‌شود. به‌طور کلی افرادی که به قدرت دسترسی دارند دارای قابلیتی هستند که نوعی از مصونیت قضایی و قانونی برای خود ایجاد می‌کنند؛ درنتیجه برخوردهای کمتری با آنها صورت می‌گیرد
وی با اشاره به اینکه وقوع چنین رفتارهایی، ریشه در امری فرهنگی دارد، بیان می‌کند: وجود چنین شرایط و برخوردهایی بین صاحبان قدرت و افراد عادی جامعه، شاید حاصل هزاران سال زندگی و حاکمیت در ایران بوده و نشانگر فاصله بین دولت و ملت است. درنتیجه این نوع تفکر همواره بازتولید می‌شود و در دوره‌های مختلف خود را به شکلی نشان می‌دهد.
اکبری تصریح می‌کند: چنین رفتارهایی در دوره‌های مختلف تاریخ ایران همواره با شدت و ضعف وجود داشته است. برای نمونه در اوایل انقلاب، این پدیده به خاطر ماهیت مردمی انقلابیون و روحیه مساوات‌طلبانه‌ای که در آن دوره وجود داشت، کاهش یافت، اما به مرور زمان با توجه به تثبیت جایگاه قدرت، کم‌کم به سمت متمرکز شدن قدرت حرکت کردیم.
وجود فاصله اجتماعی بین دارندگان قدرت و افراد عادی جامعه
این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد که به دلیل چنین ویژگی سیاسی در جامعه ایران، فرهنگ سیاسی خاصی شکل گرفت و منجر به ایجاد نوعی از رابطه فرمانده و فرمانبر شد. چنین اتفاقی باعث شکل‌گیری فاصله اجتماعی زیادی بین فرد دارای قدرت و افراد عادی جامعه می‌شود و تفکری ایجاد می‌کند که دارندگان قدرت به خود اجازه دهند که هر رفتاری با جان، مال و … مردم داشته باشند. در این زمینه مثال‌های زیادی طی تاریخ وجود داشته است؛ درنتیجه وقوع چنین رفتارهایی از سوی دارندگان قدرت، چندان عجیب نیست.
بسیاری از رفتارهای نامناسب این دست از افراد، به واسطه حضور آنها در پست و جایگاه سیاسی است که ممکن است صلاحیت قرار گرفتن در این جایگاه را نداشته باشند. درواقع برخی از افراد ظرفیت شخصیتی دسترسی به چنین قدرتی را ندارند. بنابراین شایسته‌سالاری و روی کار آمدن افرادی که شایستگی‌های لازم را در این زمینه دارند به‌شدت می‌تواند بروز چنین رفتارهایی را کاهش دهد
وی با بیان اینکه «قدرت در جایگاه و مقام وجود دارد نه در فرد» می‌افزاید: زمانی که افراد با توجه به ویژگی‌های شخصیتی که دارند در جایگاه قدرتمندی قرار می‌گیرند ممکن است طی پیروی از فرهنگ سیاسی موجود در جامعه یکسری از رفتارها را به شکلی فرهنگی از خود بروز دهند. درواقع انجام رفتارهایی چون رفتاری که این نماینده مجلس داشته به‌نوعی برگرفته از همین پدیده فرهنگی است؛ امری که به راحتی توسط افراد انجام می‌شود که چندان در مورد آن تأملی نمی‌کنند.
این استاد دانشگاه تشریح می‌کند: برخورد این نماینده مجلس با سرباز راهور، شکل عریان چنین پدیده فرهنگی-سیاسی بوده که از آن فیلمبرداری شده است. متأسفانه تورمی که قدرت در ایران پیدا کرده، باعث تأثیرگذاری خود بر دیگر حوزه‌ها شده و موجب می‌شود که دیگران در خدمت قدرت قرار بگیرند.
آیا افرادی چون عنابستانی مصونیت قضایی و قانونی دارند؟
اکبری در پاسخ به این پرسش که چرا برخورد صحیح با این افراد صورت نمی‌گیرد تا مانع از تکرار چنین رفتارهایی در سطح جامعه شود و رضایت عمومی به وجود آید، تشریح می‌کند: برخورد نامناسب با این افراد و بی‌نتیجه بودن عواقب رفتار آنها، ریشه در ماهیت فرهنگی جامعه دارد. درواقع چنین ساختارهایی که با تورم قدرت روبه‌رو هستند، عموما قانون برای همه به شکلی یکسان و برابر اجرا نمی‌شود. به‌طور کلی کسانی که به قدرت دسترسی دارند دارای قابلیتی هستند که نوعی از مصونیت قضایی و قانونی برای خود ایجاد می‌کنند و بالاخره برخوردهای کمتری با آنها صورت می‌گیرد.
این جامعه‌شناس توضیح می‌دهد: این اتفاق جزو ویژگی‌های همین ساختار است؛ به‌دلیل روابط درهم تنیده دارندگان قدرت با یکدیگر، آنها از نوعی حمایت اجتماعی در بین صاحبان قدرت برخوردارند که ممکن است مصونیتی را برای این افراد ایجاد کند.
امکانی که فضای مجازی برای نشان دادن رفتارهای خارج از قانون ایجاد کرده است
وی با اشاره به تبعات بلندمدت چنین رفتارهایی خاطرنشان می‌کند: یکی دیگر از ویژگی‌های ساختارهای دارای قدرت متمرکز این است که به مرور زمان شکاف بین قدرتمندان و ملت در این ساختارها نمایان می‌شود و مردم به رفتارهای دارندگان قدرت واکنش نشان می‌دهند. در این بین فضای مجازی موجب شده که چنین واکنش‌هایی به شکل بسیار سریع، گسترش پیدا کند؛ چراکه به واسطه فضای مجازی افراد بیشتری نسبت به این دست از اتفاقات آگاه می‌شوند.
واکنش مردم نسبت به صاحبان قدرت
اکبری معتقد است مردم نسبت به دارندگان قدرت واکنش نشان می‌دهند و این امر می‌تواند زمینه‌ساز بحران‌های بیشتری شود. به‌ویژه اگر کشوری با بحران ناکارآمدی هم روبه‌رو باشد و مردم از صاحبان قدرت به واسطه مشکلات اقتصادی و … موجود در جامعه ناراضی باشند؛ این امر به شدت موجب پایین آمدن آستانه تحمل مردم شده و منجر به بروز واکنش‌های آنها می‌شود.
دروغگویی نشانگر عدم مسئولیت اجتماعی است
اکبری در پاسخ به این پرسش که تکذیب عنابستانی نشان‌دهنده چه زمینه‌هایی است؟ درواقع تکذیب و به صورتی روشن‌تر دروغ گفتن جزوی از ویژگی‌های شخصیتی این نوع از افراد است یا فرد برای فرار از این تبعات از دروغ استفاده می‌کند؟ توضیح می‌دهد: یکی از ویژگی‌های فرهنگ‌های سیاسی جوامعی چون ما این است که در آنها دورویی و دروغ زیاد رخ می‌دهد. این امر نشانگر عدم مسئولیت اجتماعی افرادی است که به قدرت دسترسی دارند. این افراد می‌دانند که با تکذیب می‌توانند بحث پیگرد قانونی و بسیاری از موارد مربوط به آن را از بین ببرند.
عزل صاحبان قدرت متخلف در کشورهای توسعه‌یافته‌تر
به گفته وی با تکذیب کردن، فشاری بر این افراد وارد نمی‌شود. در صورتی‌که چنین اتفاقات مشابهی در کشورهای توسعه‌یافته‌تر رخ بدهد، قاعدتا به عزل فرد متخلف منتهی می‌شود. در جامعه ما این دسته از پدیده‌ها براساس پژوهش‌های صورت گرفته در مورد نگرش‌های ایرانیان به‌طورعمومی زیاد است و مردم نیز عمدتا یکدیگر را دروغگو می‌دانند. متأسفانه این واقعیت در جامعه ایران وجود دارد.
کسانی چون عنابستانی با یک دروغ می‌خواهند از زیر بار مسئولیت رفتار اشتباه خود خلاص شوند
این جامعه‌شناس ادامه می‌دهد: زمانی که قبح دروغگویی ریخته شود افراد به وسیله‌ای دست پیدا می‌کنند که با آن می‌توانند هر کاری انجام دهند و با یک دروغ از زیر بار مسئولیت رفتار اشتباه خود خلاص شوند. همچنین پیگیری برای اثبات یا پذیرش مسئولیت دروغ آنها وجود ندارد و موجب تقویت رفتار اشتباهشان می‌شود.
مجلسی‌ها تلاش می‌کنند بیشتر از یکدیگر حمایت کنند تا انتقاد
وی در پاسخ به این پرسش که چرا نمایندگان مجلس واکنش کمی نسبت به رفتار آقای عنابستانی نشان دادند؟ می‌گوید: یکی از ویژگی‌های ساختارهای قدرت متمرکز این است، افرادی که عمدتا در قدرت قرار می‌گیرند شبیه یک شبکه و گروه می‌شوند و نوعی از سرمایه اجتماعی پیوندی، بین آنها به وجود می‌آید. این شبکه، عمدتا شبکه‌ای حمایتی برای دارندگان قدرت است. بنابراین کمتر تلاش می‌کنند یکدیگر را نقد کرده و به چالش بکشند و بیشتر به شکل ساختار حمایتی از آن استفاده می‌کنند.
باید همه در برابر قانون مساوی باشند
این استاد دانشگاه در رابطه با راهکار درست در برخورد با افرادی چون عنابستانی تشریح می‌کند: سه اصل اساسی وجود دارد که اگر هر کشوری بتواند این اصول را رعایت کند بسیاری از مسائل حل خواهد شد. اولین آن بحث حاکمیت قانون است؛ یعنی قانون حاکم بر جامعه بوده و استثناءبردار هم نباشد. درواقع همان چیزی که در قانون اساسی ما به صراحت تأکید شده که همه در برابر قانون با یکدیگر مساوی هستند و باید حاکمیت قانون وجود داشته و قانون و اجرای صحیح آن یک اصل باشد.
کسانی چون عنابستانی ظرفیت دسترسی به قدرت را ندارند
این جامعه‌شناس بیان می‌کند: اصل دیگر در این زمینه شایسته‌سالاری است. بسیاری از رفتارهای نامناسب این دست از افراد، به واسطه حضور آنها در پست و جایگاه سیاسی است که ممکن است صلاحیت قرار گرفتن در این جایگاه را ندارند. درواقع فاقد ظرفیت دسترسی به چنین قدرتی هستند. بنابراین شایسته‌سالاری و روی کار آمدن افرادی که شایستگی‌های لازم را در این زمینه دارند به‌شدت می‌تواند بروز چنین رفتارهایی را کاهش دهد.
حاکمیت قانون، شفافیت و شایسته‌سالاری؛ سه عامل بازدارنده از رفتارهای نامناسب صاحبان قدرت
وی با بیان اینکه «اصل مهم دیگر شفافیت است» می‌گوید: شفافیت به این معناست که مردم بدانند چه اتفاقاتی در کشور رخ می‌دهد و چه کسی مجازات می‌شود. به طور کلی باید دسترسی عموم به اطلاعات شفاف باشد؛ درنتیجه اگر حاکمیت قانون، شایسته‌سالاری و شفافیت در کشور وجود داشته باشد، جلوی بسیاری از این مسائل گرفته خواهد شد و چندان با تورم قدرت روبه‌رو نمی‌شویم.
برخورد سیستم قضایی می‌تواند خشم عمومی را کاهش دهد
اکبری با اشاره به اینکه متأسفانه در جامعه ما هر سه مورد این اصل با مشکل روبه‌رو است، تصریح می‌کند: پژوهش‌های گوناگون انجام شده نشان‌دهنده این است که در این موارد با مشکلات زیادی روبه‌رو هستیم. برای جلوگیری از وقوع چنین اتفاقاتی، برخورد سیستم قضایی و قدرت با متخلفان بسیار حائز اهمیت است. درواقع سیستم قضایی باید در رویکرد عمومی خود این مسأله را القا کند که اگر فردی مرتکب خطایی شد، به راحتی از این خطا چشم‌پوشی نمی‌شود و فرد مجازات خواهد شد. این امر می‌تواند تا اندازه‌ای خشم عمومی و احساسات به‌وجود آمده پیرامون این مسأله را فروکش کند.
فرهنگ پوزش‌طلبیدن از مردم به‌شدت ضعیف است
این استاد دانشگاه معتقد است فرهنگ معذرت‌خواهی و پوزش‌طلبیدن از مردم در کشور ما به‌شدت ضعیف است به‌ویژه افرادی که دارای قدرت هستند عمدتا تمام رفتارها و سکنات خود را بر حق می‌دانند. درنتیجه اگر اشتباهی هم مرتکب شوند، عذرخواهی از مردم را کسر شان می‌دانند. معذرت‌خواهی این افراد می‌تواند به‌شدت مؤثر باشد. نکته اینجاست کسی می‌تواند عذرخواهی کند که در ابتدا خود را شکسته باشد. متأسفانه این افراد از آنجا که خودشکنی ندارند، دیگرشکنی می‌کنند و باعث بروز چنین مشکلاتی می‌شوند.
شبکه‌های اجتماعی؛ یکی از ارکان کنترل قدرت
وی با بیان اینکه «شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات صوتی و تصویری منجر به نظارت اجتماعی می‌شود و این امر می‌تواند به‌شدت در اصلاح این نوع از رفتارها کمک‌کننده باشد» می‌گوید: این امر یکی از ارکان مهم کنترل قدرت است که در حال حاضر به‌شدت توسط شبکه‌های اجتماعی در حال اجراست.