احتمال بازگشت همزمان ایران و آمریکا به برجام
علی روغنگران
در روز‌های گذشته بحث درباره بازگشت ایالات متحده به برجام و بازگشت ایران به تعهدات، به چرخه‌ای تکراری افتاده که در آن، مقامات ایران تاکید می‌کنند اول آمریکا باید به برجام بازگردد تا ایران بتواند از اقداماتی که در واکنش به این خروج انجام شده، برگردد و از طرف دیگر مقامات آمریکایی می‌گویند این کشور به شرط بازگشت ایران به تعهداتش، به توافق بازخواهد گشت. محمد جواد ظریف در مصاحبه با کریستین امان‌پور (شبکه CNN) در‌این‌باره گفت: «همان‌طورکه می‌دانید در داخل برجام، سازوکار‌هایی در نظر گرفته شده؛ یکی از آن‌ها کمیسیون مشترک است و کمیسیون مشترک دارای یک هماهنگ‌کننده است. هماهنگ‌کننده دارای دو عنوان است: پیش‌از‌این فدریکا موگرینی بود و اکنون جوزپ بورل است.»
راهکار ظریف در مورد بازگشت همزمان ایران و آمریکا به تعهدات برجامی، کاملا منطقی است. سازوکاری که وزیر امور خارجه آن را مطرح کرده در قالب کمیسیون مشترک برجام بوده که مربوط به نقض تعهدات طرف‌های توافق هسته‌ای است. در این زمینه بورل به عنوان هماهنگ کننده سیاست خارجی اروپا و به عنوان رئیس این کمیسیون، با مذاکرات و رایزنی‌هایی که با آمریکایی‌ها انجام می‌دهد، این توان را دارد که همزمان دو طرف را به سوی تعهدات برجامی وایفای آن سوق دهد
او ادامه داد: «او یک عنوان تحت نماینده اتحادیه اروپا در موضوع سیاست دفاعی خارجی دارد و عنوان دیگر او، هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک است. او می‌تواند از هر دو عنوان برای آنچه آمریکا و ایران باید انجام دهند، استفاده کند». ظریف گفت “او می‌تواند هماهنگی ترتیب اقدامات بین دو طرف را انجام دهد.” در‌این‌میان البته شایان توجه است که ظریف در حالی خواستار نقش‌آفرینی نماینده اتحادیه اروپا در این زمینه شده که آنتونی بلینکن، وزیر خارجه دولت بایدن، به ارتباطات مثبت و قوی خود با اروپایی‌ها شناخته می‌شود و از‌این‌رو می‌توان گفت فرصت این نقش‌آفرینی برای بورل به‌خوبی فراهم است. اشاره ظریف به نقش‌آفرینی بورل البته در حالی است که جایگاه او، عملا ایفای همین نقش در مذاکرات برجام بوده است. به‌ویژه از زمانی که مذاکرات برجام با ورود دو کشور شرقی جدی‌تر شد، نقش‌آفرینی کاترین اشتون که در آن زمان همین سمت را داشت، بسیار بیشتر از خاویر سولانا شد و پس از او نیز موگرینی این کار را ادامه داد. نماینده ارشد اتحادیه اروپا در روابط خارجی و سیاست‌های امنیتی، به‌عنوان نماینده اتحادیه اروپا در مذاکرات برجام، همواره نه به‌عنوان یکی از طرف‌های مذاکره که در محتوای مذاکره ورود می‌کند که به‌عنوان بازیگری برای کنترل تنش‌ها و حفظ فرم و جریان گفتگو‌ها در مذاکرات نقش داشته است. بورل البته فرصت چندانی برای ایفای این نقش نداشته و حالا می‌تواند وارد این جایگاه شود. عبارتی که ظریف برای ایفای نقش بورل در این مصاحبه به کار برده نیز معنادار است. او گفته بورل می‌تواند هماهنگی یا کوریوگرافی گام‌های بعدی را بردارد. این اصطلاح که از هنر‌های نمایشی می‌آید، اشاره به طراحی حرکاتی است که بناست در یک نمایش استفاده شود. از حرکات موزون تا حرکات رزمی و در خارج از عالم هنر برای کسی که گام‌ها و اقدامات دو طرف را می‌چیند و تنظیم می‌کند، به کار می‌رود. بر اساس عرف بین الملل، این آمریکا است که باید در ابتدا به برجام بازگردد. اول آمریکا بود که تعهدات خود در برجام را زیر پا گذاشت. بنابراین الان نیز که بایدن قصد دارد دوباره به این توافق بازگردد، باید در این زمینه پیشگام باشد. اما متاسفانه الان آمریکا چنین قصدی ندارد. در این رابطه ایران نیز برای رفع تحریم ها به واقع به احیای برجام نیاز دارد. اما اینکه تهران بخواهد برای بازگشت به برجام منتظر آمریکا بماند تنها وقت تلف کردن است. مصوبه اخیر مجلس در مورد برجام، باعث شد که آمریکا بهانه پیدا کند که سایر موضوعات را نیز به میان بکشد. از سوی دیگر دولت هایی نظیر رژیم صهیونیستی و عربستان نیز از این فضا به خوبی استفاده می‌کنند و بایدن را برای بازگشت به برجام تحت فشار قرار می‌دهند. این مصوبه هدفی که نمایندگان مجلس آن را تصویب کردند و دولت که آن را اجرا می‌کند، را محقق نخواهد کرد. یعنی آمریکا و اتحادیه اروپا تحت فشار قرار نمی‌گیرند، بلکه به رفتار خصمانه خود ادامه می‌دهند و ممکن است در این زمینه مرتکب هر عملی بشوند. راهکار ظریف در مورد بازگشت همزمان ایران و آمریکا به تعهدات برجامی، کاملا منطقی است. سازوکاری که وزیر امور خارجه آن را مطرح کرده، در قالب کمیسیون مشترک برجام بوده که مربوط به نقض تعهدات طرف‌های توافق هسته‌ای است. در این زمینه بورل به عنوان هماهنگ کننده سیاست خارجی اروپا به عنوان رئیس این کمیسیون با مذاکرات و رایزنی‌هایی که با آمریکایی‌ها انجام می‌دهد این توان را دارد که به صورت گام‌به‌گام و همزمان دو طرف را به سوی تعهدات برجامی و ایفای آن سوق دهد. این یک راه‌حل میانه است که قابل اجرا خواهد بود. بر همین اساس گام به گام و اقدام در برابر اقدام می‌توان پیش رفت، اما این موضوع بستگی به آن دارد که آیا آمریکایی‌ها هم راضی خواهند شد که چنین کاری را انجام دهند، یا اینکه می‌خواهند با توجه به فضایی که وجود دارد، اقدامات دیگر را پیگیری کنند، اما پیشنهاد وزیر امور خارجه در مورد واسطه گری بورل به عنوان نماینده اتحادیه اروپا کاملا اجرایی به نظر می‌رسد. باید شرایطی پیش آید که آمریکا به تعهدات خود (قبل از اردیبهشت 97) بازگردد و ایران نیز به تعهداتش (در اردیبهشت 98)، اما زمان بسیار کم است. بر اساس مصوبه مجلس که دولت اعلام کرده مو به مو آن را اجرا خواهد کرد، اگر تا 21 فوریه تحریم‌ها از سوی آمریکا رفع نشود، ایران به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی خاتمه خواهد داد و تنهاد بر اساس پیمان NPT به همکاری‌های خود با آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه می‌دهد. این موضوع در صورت تحقق می‌تواند پایان تمام امیدواری ها به احیاء برجام و رفع تحریم ها باشد.