نگاه همه به حرم است نه مفهوم زیارت
مدیر دفتر محلی طرح حریم رضوی دانشگاه تهران با بیان اینکه «برخی مشهد را شهر زیارتی نام گذاری می‌کنند اما مشهد به واسطه حضور بارگاه امام رضا(ع) در اینجا، مشهد نمی‌شود، به عبارتی یک مقبره، شهر را تولید نمی‌کند»، گفت: رفتار امر زیارت و مشرف شدن است که شهر مشهد را تولید می‌کند. تمام اتفاقات به سرمایه اجتماعی که پشت امر زیارت وجود دارد، برمی‌گردد.
به گزارش صبح امروز، جواد خدایی در نشستی با عنوان« جلسات گفت‌وگو درباره طرح حریم رضوی» که در سالن جلسات سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی، برگزار شد، با اشاره به سابقه طرح های تفصیلی بافت اطراف حرم مطهر رضوی اظهار کرد: در ۱۹ بهمن سال گذشته طبق توافق سازمان‌های ذی‌نفوذ مقرر می‌شود که دانشگاه تهران این طرح تفصیلی را تهیه کند. مبلغ یک میلیارد و ۱۷۰ میلیون تومان برای این کار در نظر گرفته شد. شروع کار ما در دفتر حریم رضوی در مشهد یک هفته قبل از شیوع کرونا آغاز شد. اعضای دفتر طرح شامل دانشگاهیان، حرفه‌مندان ملی، کشوری و محلی هستند که سابقه‌ای در این زمینه دارند که ترکیب منحصر به فردی است. به لحاظ تعداد و گستره، دوستان مختلفی به ما کمک کردند. کار به صورت دانشگاهی است اما از ظرفیت مجموعه‌های پژوهشکده ثامن در موضوعات مختلف، دانشگاه فردوسی در زمینه مطالعات زیست محیطی و جهاددانشگاهی درخصوص مطالعات اقتصادی استفاده شده است. در مجموع بیش از ۳۷۰۰۰ نفر ساعت کار کارشناسی انجام شده است. همچنین ۲۲۳ جلسه گفت‌وگو برگزار شده است. به دلیل حساسیت‌هایی که تاکنون ایجاد شده بود، ضرورت داشت که با مبتکران و مجموعه‌های دیگر درخصوص این طرح به گفت‌وگو بنشینیم. در کمیسیون عمران مجلس نیز حضور داشتیم اما اجازه صحبت به ما ندادند. در تمام رده‌های کارشناسی با شهرداری ثامن جلسه داشتیم.
هر هفته و هربار که به بافت می‌رفتیم، یک چیزی تخریب یا جایگزین می‌شد
خدایی خاطرنشان کرد: ۶۵۰ مکاتبه با سازمان‌های مختلف و ذی نفوذ انجام شد. از سه فروردین ماه سال جاری برداشت‌های میدانی از فضای بافت پیرامونی حرم شروع شد. گروه ما در روزهای قرنطینه در بافت حاضر و تا غروب به کار برداشت‌های میدانی مشغول بود. حضور در آن شرایط کار سختی بود. برداشت‌های چهره به چهره با ساکنین پلاک این بافت انجام شد.هیچ کوچه یا پس‌کوچه‌ای نبود که اعضا به آن‌جا نرفته باشند. بیشتر از اینکه در دفاتر باشیم، در جایی بودیم که به آن فکر می‌کردیم. هر هفته و هربار که به بافت می‌رفتیم، یک چیزی تخریب یا جایگزین می‌شد.
در دوران پهلوی دوم مشهد به لحاظ کالبدی از یک شهر زیارتی به شهری دور یک مکان زیارتی تبدیل شد
وی با اشاره به اینکه «در پهلوی دوم طرح دیگری در دستور کار قرار می‌گیرد که به نام ولیان یا بوربور معروف است»، گفت: در این طرح، ۳۰ هکتار از دور حرم خالی می‌شود و به حرم می‌پیوندد. در این طرح حرم با چند لایه از شهر تفکیک می‌شود. حرم به صورت گودالی در آمده که دور تا دور آن با فضای سبز، ساختمان‌ها و دیوار کشیده می‌شود. تلقی طراح این طرح، از حرم این است که حرم نگینی است که باید از دور آن را نگاه کرد. باید اضافات دور این نگین را پاک کرد تا نگین بدرخشد. زیارت امر معنوی است و آدم‌ها باید از زندگی خود جدا شده و برای زیارت به حرم بروند که مکان معنوی است. با این تخریب گسترده در بافت پیرامونی حرم به دورانی وارد می‌شویم که مشهد به لحاظ کالبدی از یک شهر زیارتی به شهری دور یک مکان زیارتی تبدیل می‌شود. به نوعی جدایی قطعی حرم از شهر همراه با دیواره در پیرامون حرم همراه می‌شود که تمام رگ‌های حیاتی شهر به پشت دیواره آمده و مسدود می‌شوند. طبیعتا از هم گسستن شهر و پایین آوردن شبکه‌های ارتباطی شهر، مهم‌ترین عامل در آسیب‌پذیر کردن بافت در تمام شئون فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.
خدایی با بیان اینکه «بعد از انقلاب، شهر مشهد نقش معنوی‌تری می‌گیرد که نگاه مدیران وقت این است که حرم پایگاه اصلی این نقش است»، عنوان کرد: بعد از انقلاب، مرزی بین حرم و بافت تعیین می‌شود که شما بعد از گذشت این مرز دیگر نمی‌توانید سیگار بکشید. طرح جامع دوم مشهد یا مهرازان، بافت پیرامونی حرم را جدا می‌کند. یک نوع تفکیک و گسستگی ایجاد می‌شود که به صورت جدی‌تر شهر را از محدوده مرکزی جدا می‌کنند.
مدیر دفتر محلی طرح حریم رضوی دانشگاه تهران درخصوص طرح‌های اولیه به‌سازی بافت اطراف حرم، تشریح کرد: شروع طرح‌های به‌سازی بافت اطراف حرم در سال ۷۱ با نامه وزیر وقت مسکن و شهرسازی آقای کازرونی به رهبر انقلاب شروع می‌شود. در این نامه تاکید می‌شود که چنین مداخله‌ای با شروطی همراه است. اولین نکته این است که هدف از این اقدام تناسب بین بافت اطراف حرم و خود حرم است. او به آسیب‌هایی که در بافت حرم وجود داشته، تاکید و عنوان می‌کند که این بافت در شان حرم و زیارت نیست. آقای کازرونی تاکید می‌کند که کلیه حقوق افراد محترم شمرده می‌شود و این امر باید با ترازی صاحبان حق انجام شود. رهبری در پاسخ به این نامه بیان می‌کنند که هر اقدامی برای آسایش زوار و زائران امام رضا دارای ثواب و اجرالهی است و آستان قدس محوریت این اقدامات باید باشد.
در فضای رسانه‌ای آن زمان به طرز ناعادلانه همه واقعیت به درستی بیان نشد و مورد توجه قرار نگرفت
خدایی خاطرنشان کرد: بعد از حدود دو سال مطالعات در خصوص این طرح انجام می‌شود. طرح راهبردی تهیه و تقریبا مشخص است که حجم مداخلات و نوع رویکرد چیست اما مردم از این موضوع مطلع نیستند. آسیب‌هایی که در بافت اطراف حرم اتفاق افتاد، سبب مهاجرت ساکنین این منطقه به نقاط دیگر شهر شد. مثلا این مداخله می‌خواست کیفیتی ایجاد کند که ساکنین باقی بمانند. در فضای رسانه‌ای آن زمان روزنامه خراسان و قدس بود که تنها دو ، گزارش و خبرهایی کار می‌شود. در این گزارش‌ها از نامناسب بودن شرایط و آسیب‌های بافت دور حرم مانند حضور رمال و فال‌گیرها گفته می‌شود. این درصورتی است که یک مجموعه گسترده فرهنگی در آن بافت ساکن بود. ایثارگرترین افراد جامعه در همین بخش شهر بزرگ شده بودند. در فضای رسانه‌ای آن زمان به طرز ناعادلانه همه واقعیت به درستی بیان نشد و مورد توجه قرار نگرفت.
در طرح‌های قبلی با یک نوع حرم‌انکاری مواجه بودیم
خدایی با بیان اینکه «اساسا در طرح‌های قبلی بافت با یک نوع حرم‌انکاری مواجه بودیم»، عنوان کرد: حرم‌انکاری مسئله است که در این طرح‌ها پهنه‌های عرفی و قدسی را با این کنتراست جدا می‌کند. همه این‌ها حول یک امر غیرمادی یعنی زیارت است. ما در گونه‌های شهری تفاوت‌ها می‌توانیم پیدا کنیم. هرشهری براساس مزیت پدیده آورنده‌اش ژنوم پایه آن شهر است که شکل می‌گیرد. داستان آن شهر از جایی آغاز می‌شود که بدون در نظر گرفتن آغاز، فهم آن ممکن نیست. مشهد را شهر زیارتی نام گذاری می‌کنند اما مشهد به واسطه وجود بارگاه امام رضا(ع)، مشهد نمی‌شود. یک مقبره، شهر تولید نمی‌کند. رفتار امر زیارت و مشرف شدن است که شهر را تولید می‌کند. ما براساس این مفهوم در طرح اخیرا کار را جلو می‌بریم. در تاریخ هر حاکمیتی که به مشهد می‌آمد، سعی در توسعه دادن بافت حرم داشته است اما او سوار بر جریان می‌شد. تمام اتفاقات به سرمایه اجتماعی که پشت امر زیارت وجود دارد، برمی‌گردد. ما به اصیل‌ترین وجه بافت اطراف نگاه می‌کنیم.
مدیر دفتر محلی طرح حریم رضوی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه «مجاور یک زائر دائمی و زائر یک مجاور موقت است»، تاکید کرد: آنانی که اینجا ساکن شدند بر این مبنا ساکن شدند که به امر زیارت خدمت برسانند و زائری که به اینجا می‌آید با این تفکر وارد می‌شوند که در اینجا به او خدمت می‌دهند. این دایره پشتیبان مقوم امر زیارت می‌شود. این‌ها لازم و ملزوم یک دیگر هستند و نمی‌توان زائر و مجاور را از هم جدا کرد.
۴۲ درصد بازارهای تجاری اطراف حرم خالی است
خدایی با بیان اینکه «نگاه همه به حرم است نه مفهوم زیارت»، گفت: آن‌ها نمی‌دانند که دیوار برای زیارت امر بدی است. تقاضایی برای بازارهای امروز وجود ندارد. ۴۲ درصد بازارهای تجاری در اطراف حرم خالی است.
حقوق مکتسبه باید رعایت شود
خدایی در خصوص حقوق مکتسبه بافت پیرامونی، تاکید کرد: در این ۱۰ ماه ما کمتر به فضای رسانه ورود پیدا کردیم که کار به جریان برسد. در آینده به صورت تفصیلی در خصوص پروژه‌های دارای حق صحبت می‌کنیم. درخصوص حقوق مکتسبه باید با دقت و احتیاط صحبت کرد. قطعا قائل به این هستیم که حقوق مکتسبه باید رعایت شود. طرح بافت پیرامونی حرم بعد از گذشت ۲۵ سال تنها ۵۰ درصد پیشرفت داشته است. به عبارتی این طرح سالی ۲ درصد پیشرفت داشته است. در این طرح مردم، کلید واژه محترمی است که باید مد نظر قرار بدهیم. به دلیل مسائل خاص پروژه، ادبیات‌پردازی درست و روشنی از موضع خود کردیم تا مسئله مشخص شود؛ چراکه زیارت یک رابطه دیالکتیک بین حرم و شهر است و ما زیارت را یک وضعیت حرم شهری می‌دانیم.
مدیر دفتر محلی طرح حریم رضوی دانشگاه تهران با بیان اینکه «افق این طرح ۱۰ ساله است»، خاطرنشان کرد: اساس ما این است که طرحی تحقق‌پذیرتر را پیشنهاد و ارائه کنیم. طرح بازنگری به جای ۳۵۰ تملک ۲۵۰ تلمک را پیش پای می‌گذارد.
۶۷ درصد زائران ما با درآمدهای کم و در دهک‌های پایین هستند
خدایی افزود: ما درخصوص پساتاش صحبت می‌کنیم. آن چه تاش صحبت می‌کند نگاهی به عناصر شعاعی اقتصادی است. نظام فعالیتی را نمی‌بیند و به صاحب هندسی نگاه می‌کند. زائر در هنگام تشرف نیاز به خرید ندارد و بعد از زیارت به سراغ خرید می‌رود. طرح تاش بافت را کم زائر می‌کند. سازوکار نظام اقتصادی را از بین می‌برد. ما با مازاد عرضه پاساژهای تجاری و رویای مجتمع‌های اقتصادی بزرگ مواجه هستیم. ۶۷ درصد زائران ما با درآمدهای کم و در دهک‌های پایین هستند. عملا ۹۶ درصد ظرفیت اقتصادی و اطراف حرم به دهک‌های خوب اختصاص داده شده است. غیر واقعی دیدن اعداد کمی، توسعه است اما این توسعه بادکنکی است. طرح تاش مسئله را کامل ندیده که سبب انهدام بافت شده است. نگاه انهدامی و پاک کردن مسئله برای اصلاح ماهیت متفاوت است حتی اگر ظاهر شعاعی باشد.
وی ادامه داد: در حال حاضر این طرح در حال بررسی در کمیسیون‌های فنی ماده ۵شورای عالی شهرسازی و معماری است.