سایه روشن سال‌های طلایی دوبله در سینما و تلویزیون
احمد صبریان
بی‌شك هنر دوبلاژ در كشور ما، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بهترین آثار تاریخ سینمای جهان، با بهره‌گیری از دو نكته مهم در اذهان مخاطبان ایرانی ماندگار شده‌اند. نكته نخست را باید حضور دوبلورهایی دانست كه صدایشان به تك تك شخصیت‌های یك فیلم سینمایی، جان می‌بخشید. مورد دیگر ترجمه دقیق دیالوگ‌های این فیلمها است. برخی از بهترین ترجمه دیالوگ‌های این آثار سینمایی، حاصل تلاش زحمات زنده یادان استاد نجف دریابندری و بیژن مفید است. اما اكنون هیچ یك از موارد یاد شده، در دوبله آثار سینمایی به چشم نمی‌خورند. هنر دوبله در سال‌های اخیر، از وجود مترجمان فرهیخته‌ای همچون بیژن مفید، پرویز دوایی و منوچهر انور بی‌بهره مانده است. به همین خاطر است اگر فیلمی را یك بار به زبان اصلی ببینیم و یك بار با دوبله جدید، نقاط ضعف آن به شدت به چشم می‌آید. ترجمه دیالوگ‌های یك فیلم برای دوبله، كار آسانی نیست اما متاسفانه این روزها، نام‌هایی ناآشنا را به عنوان مترجم فیلمها می‌شنویم كه نمی‌دانیم از كجا آمده یا پیش از این به چه كاری مشغول بوده‌اند.
دوران طلایی دوبله ایران
به گزارش روزنامه «صبح امروز» با نگاهی اجمالی به دوران طلایی دوبله در ایران (دهه‌های 40 و 50 شمسی) میتوان به این نكته پی برد كه بیشتر آثار دوبله شده در این دوران، از هر لحاظ، بی كم و كاست هستند. فیلم‌های ارزشمند و جاودانه‌ای همچون «پدرخوانده»، «آوای موسیقی»، «لورنس عربستان»، «بانوی زیبای من»، «دكتر ژیواگو» و… همگی محصول همین دوران هستند. در دهه‌های 40 و 50، دوبلورها هنگام دوبله یك فیلم، با شخصیتی كه می‌بایست به جای او صحبت می‌كردند، ارتباط برقرار کرده و تمام ابعاد شخصیت او را درك می‌كردند. زنده یاد «ایرج ناظریان»، آن چنان با صدای گرم و دلنشین خود، به جای «چارلز فاستركین» در شاهكار سینمای جهان «همشهری كین»، استادانه صحبت كرده است، كه به خوبی میتوان تمام ابعاد وجودی این شخصیت را درك كرد. «ناصر طهماسب» نیز با صدای جادویی خویش، شخصیت گستاخ و بی‌پروای «مك مورفی» را با بازی درخشان «جك نیكلسون» در فیلم «پرواز برفراز آشیانه فاخته»، همچون شكلاتی شیرین به تماشاگر می‌خوراند. زنده یاد «تاجی احمدی » نیز با آن صدای استثنایی‌اش، چنان ماهرانه به جای «جین فوندا» صحبت می‌كرد كه حتی ضعف ترین بازی‌های این بازیگر صاحب نام به چشم نمی‌آمد. صداپیشگی و گویندگی وی در فیلم‌های «پابرهنه در پارك» و «كت بالو»، مثال زدنی و بی‌نظیراست.
دوبله دوباره آثار ماندگار سینمایی!
در سال‌های اخیر، دیگر نه از دوبله خوب خبری است و نه از فیلمی خوب برای دوبله كردن. اگر زمانی هم قرار به دوبله شدن فیلم ارزشمندی باشد، آن را برای دومین بار دوبله میكنند. به راستی آیا ضرورتی برای انجام چنین كاری وجود دارد؟ آیا دوبله نخست فیلم، فاقد معیارهای لازم برای پخش از سینما یا تلویزیون است؟ مگر فیلم‌های ارزشمند دیگری وجود ندارد كه تاكنون اصلا دوبله نشده و میتوان آنها را برای نخستین بار دوبله كرد؟ زنده یاد «چنگیز جلیلوند» پس از بیست سال دوری از وطن، به كشور بازگشت و دوبله مجدد برخی آثار برجسته سینمای جهان، به نامش اعتباری دوباره بخشید. سینما دوستان هنوز صدای باصلابت او را به جای ستارگانی چون «پل نیومن»، «ریچارد برتن»، «برت لنكستر» و «مارلون براندو» از خاطر نبرده‌اند. هنگامی كه صدای او را به جای «جان وین» فقید، در فیلم «مردی كه لیبرتی والانس را كشت» می‌شنویم، جای خالی زنده‌یاد «ایرج دوستدار» را به خوبی احساس می‌كنیم. در واقع گویندگی «چنگیز جلیلوند» به جای «جان وین»، همانند آب در هاون كوبیدن است. چرا که هر شخصیتی صدای خاص خود را می‌طلبد.. مرحوم« ایرج دوستدار»، با صدایی لطیف و با تكه پرانی‌های بجا، هنوز شخصیت «جان وین» را برای تمامی دوستداران سینما، زنده نگه داشته است.
تعدد دوبلورها به جای یک بازیگر
نكته مهم دیگر در مورد دوبله‌های كنونی، تعدد دوبلورها به جای یك بازیگر است، اقدامی كه موجب لطمه خوردن به یك فیلم یا شخصیت بازیگران یک اثر سینمایی میشود و حتی در مواردی، بازی درخشان و تحسین برانگیز یك بازیگر را از چشم می‌اندازد. به عنوان نمونه «جلال مقامی» در بیشتر فیلمها به جای «رابرت ردفورد» گویندگی كرده و صدایش با شخصیت این بازیگر، عجین شده است. حال آن كه در فیلم «جاسوس بازی»، صدای «چنگیز جلیلوند» به جای «رابرت ردفورد»، پیكره شخصیت این بازیگر را به كلی متلاشی كرده است. «ناصر طهماسب» در تمامی آثاری كه به جای «جك نیكلسون»، صداپیشگی کرده است، لایه‌های درونی بازی او را به زیبایی تمام به تصویر می‌كشد. فیلم «پرواز برفراز آشیانه فاخته» گواه این ادعاست اما «جلال مقامی» با صدای بی‌رمق خویش، در فیلم «حرفه خبرنگار» روح بازی را از شخصیت «جك نیكلسون» گرفته است. «خسرو خسروشاهی» در كشور ما، برای تمامی عاشقان دوبله، یعنی «آلن دلون». صدای وی به شكل عجیبی به لحاظ منحنی نوساناتش، صاف و بی‌خش است، حتی هنگام فریاد یا گریه، خط مشخصی را بدون اوج و فرودهای چشمگیر، حفظ میكند. شنیدن صدای وی به جای «آل پاچینو» در فیلم‌های «پدرخوانده»، «سرپیكو»، «بعدازظهر نحس» و «عدالت برای همه»، یا به جای «آلن دلون» در فیلم‌های «عقرب»، «دار و دسته سیسیلی‌ها» و «سامورایی» جادویی است. اما این كه چرا خسروشاهی به جای «كیانا ریوز» در فیلم‌های «جستجوگر» و «بودای كوچك» صحبت كرده است، جای بسی تعجب دارد!
سریال‌هایی که با دوبله، نوستالژیک و ماندگار شده‌اند
در سال‌های پس از انقلاب، مجموعه‌های تلویزیونی بسیاری دوبله شدند، كه در این میان میتوان به دوبله درخشان سریال‌های «ارتش سری»، «لبه تاریكی» و «در برابر باد» اشاره كرد. «ایرج رضایی» با درایت و تدبیر خاصی، مدیریت دوبلاژ سریال «ارتش سری» را انجام داد، آن هم زمانی كه دوبله به شدت تحقیر می‌شد و همه بر این باور بودند كه عمر دوبلاژ در ایران، به سر آمده است. ایرج رضایی، زهره شكوفنده، منصوره كاتبی، رفعت هاشم پور، ناصر طهماسب، خسرو خسروشاهی و عطاءا… كاملی در دوبله سریال «ارتش سری»، دست به دست هم دادند و یكی از بهترین دوبله‌های سال‌های پس از انقلاب را خلق كردند. اما در حال حاضر نه تنها دوبله سریال‌های تلویزیونی خارجی، چنگی به دل نمی‌زند، بلكه به جرأت میتوان گفت كه خود این سریال‌ها نیز به لحاظ محتوایی كاملا بی‌ارزشند. اوضاع در مورد كارتون‌های دوبله شده نیز چنین است. دوران كودكی بیشتر ما با كارتون‌های خاطره انگیزی چون «ماجراهای سندباد»، «یوگی و دوستان»، «بل و سباستین»، «خانواده دكتر ارنست»، «پینوكیو»، «مهاجران» و «پسر شجاع »، «حنا دختری در مزرعه»، «بچه‌های آلپ» و… گره خورده است. به عنوان نمونه، تركیب صداهای زنده یادان مرتضی احمدی به جای «روباه مكار» و كنعان كیانی به جای «گربه نره»، كه همیشه می‌خواستند پینوكیو را فریب دهند، از نقاط قوت این كارتون به شمار می‌آید. كارتون« پسر شجاع» نیز از پرطرفدارترین و طولانی‌ترین كارتون‌هایی بود كه در دوران مان از تلویزیون پخش می‌شد و مدیریت دوبلاژ آن برعهده غلامعلی افشاریه بود. نقش «پسر شجاع » را ابتدا «نادره سالارپور» می‌گفت و پس از مهاجرت وی به خارج از كشور، «مهوش افشاری» با همان تیپ صدا، بدون آن كه نقش، كوچك‌ترین لطمه‌ای ببیند، كار را پی گرفت. «پدر پسر شجاع»، صدای گرم پرویز ربیعی بود و مهین برزویی هم با زیبایی خاصی در نقش «خانم كوچولو» صحبت می‌كرد.
جذابیت كار دوبله با مقایسه این كارتون‌ها با كارتون‌های دوبله شده فعلی، بیشتر جلوه میكند. در چند سال گذشته انجمن گویندگان جوان، گرایش ویژه‌ای به دوبله كارتون پیدا كرده است. اما پس از دیدن یكی دو مورد از این كارتون‌ها، تماشای سومی برای دوستداران دوبله غیرقابل تحمل میشود. جالب این است كه كارتون‌های دوبله شده توسط این انجمن، بهترین كارتون‌های «دیزنی» و« دریم وركز» هستند.
درخششی رو به افول
هنر دوبلاژ، روز به روز در كشور ما رو به افول است و یكی از مهم‌ترین دلایل آن را باید پركاری دوبلورهای پیشكسوت و كم تجربگی دوبلورهای جدید دانست. پركاری یك دوبلور، شاید از نظر بسیاری، نه تنها نقصی محسوب نشود كه حتی حسن به شمار آید. اما برای دوبلوری كه ظرف مدت یك هفته، به جای چهار یا پنج شخصیت مختلف صحبت میكند، دیگر انتقال احساسات این شخصیت‌ها به بیننده چندان مهم نیست. البته اگر از آنها سوال كنید امرار معاش و تامین هزینه‌های زندگی را دلیل این كار می‌دانند، كه تا اندازه‌ای هم حق با آنهاست. بی‌شك این وظیفه صدا و سیما، به عنوان عریض‌ترین و طویل ترین رسانه موجود در کشوراست كه با رسیدگی به وضعیت مادی این دوبلور ها موجبات رضایت آنها را فراهم کنند و با این اقدام به هنر دوبلاژ كشور جانی دوباره ببخشد.
دوبلورها راهکار ارائه می‌کنند
«منوچهر والی‌زاده» كه در سریال «امپراتور دریا» به جای«جانگ بوگو» گویندگی کرده معتقد است: گویندگان بهتر است با عشق بیشتری كار كنند، دقت بیشتری به خرج دهند و چندان به پول فكر نكنند؛ چرا كه در دوبله، عشق بیشتر از پول اهمیت دارد.
«محمدعلی دیباج » گوینده نقش «نجاشی» در فیلم «محمد رسول ا…(ص)» به گویندگی عده‌‌ای محدودی از صداپیشگان به جای بازیگران مطرح سینما اشاره میكند و می‌‌گوید: براساس یك رسم غلط كه به سنت تبدیل شده است و قدری انحصارطلبی، همیشه به جای نقش‌های اول فیلمها كه بازیگران معروف آنها را ایفا میكنند، یك عده گوینده محدود صحبت میكنند. اما میتوان از گویندگان بااستعداد جوان هم برای نقش گویی به جای بازیگران مشهور استفاده كرد. اكنون بیشتر مدیران دوبلاژ، حاضر به تجربه و انجام این نوآوری نیستند این درحالی است كه سرپرستان گفتار فیلم باید سعه صدر بیشتری داشته باشند.
«بیژن علی محمدی» گوینده نقش «محمدرضا شاه ملعون» در سریال «پدر خوانده» معتقد است: تلویزیون می‌تواند در زمینه جذب گویندگان جدید با انجمن گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم، همكاری كند كه این انجمن، نیروهای جدید برای دوبله را جذب كند، چراكه انجمن گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم، نیم قرن سابقه دارد و با توجه به معیارهای تخصصی، صداها را گزینش میكند. در صورت تحقق این امر، انجمن گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم صداهای مورد نیاز را جذب میكند. در واحد دوبلاژ سیما به عنوان نمونه از 400، 300 نفر تست گرفته میشود و در نهایت تعداد كمی از آنان انتخاب می‌شوند. این كار موجب میشود، كه كسانی كه قبول نشده‌‌اند، مدعی باقی بمانند. با احترام به همه گویندگان جدید، باید بگویم كه نیروی شاخص بین آنان، اندك است. این درحالی است كه یا صدا باید ماندگار باشد یا دست كم كارهای شاخصی انجام دهند.
«عباس نباتی» گوینده نقش «پیتر» در سریال «ماموران مخفی پلیس» به تعامل بیشتر گویندگان جوان اشاره و اظهار میكند: بیشتر جمعیت دوبلور ما را كسانی تشكیل می‌‌دهند كه از سال 60 به بعد وارد این عرصه شده اند و جوان هستند. با توجه به تعداد زیاد این افراد، بهتر است، آنان نشست‌‌هایی را با هم برگزار و درباره مسایل دوبله تبادل نظر كنند تا گامی در جهت ارتقای كیفیت دوبله و افزایش دستمزدها برداشته شود علاوه بر آن به تعاملی با كارفرماها برسند. ما مطلبی را نمی‌‌توانیم به جوانان تحمیل كنیم اما در صورت تمایل آنها می‌توانیم به آنان راهکار ارائه كنیم.