کلیشه‌ای که نیاز به یادآوری دارد
مهناز اصغری
این روزها که قرنطینه خانگی در موج سوم کرونا عده‌ای را خانه‌نشین کرده است، بد نیست هرچند کلیشه‌وار یادآوری کنیم که می‌توان از این فرصت به وجود آمده استفاده بهینه کرد و برای گذران روزها، زمان خود را تنها در صفحات مجازی سپری نکنیم. با این پیش توضیحات خواستم مطلبی را در خصوص کتابهای الکترونیک که به آسانی می‌تواند در اختیارمان قرار گیرد، بنویسم.
نزدیک به ۶۰۰ سال از زمانی که گوتنبرگ اولین ماشین چاپ را اختراع کرد، می‌گذرد. در این سال‌ها فرآیند چاپ و نشر تغییرات زیادی کرد تا کتاب‌ها سریع‌تر تولید شوند و در دسترس آدم‌های بیشتری قرار بگیرند.
کتاب الکترونیک، رقیب جدی کتابهای سنتی
اگر یک قرن پیش به شخصی گفته می‌شد که می‌توان چند صد جلد کتاب را در کسری از ربع ساعت به نیم‌کره دیگر کره زمین فرستاد، نه تنها باور نمی‌کرد، که گمان می‌برد با دیوانه‌ای با ظاهر اراسته مواجه است.
بدون تردید پس از اختراع ماشین چاپ گوتنبرگ، ظهور کتاب الکترونیک مهم‌ترین پیشرفت در عرصه نشر کتاب به شمار می‌رود. اگرچه با این اتفاق پیش بینی متخصصان مبنی بر پایان یافتن عصر کتابهای سنتی به واقعیت نپیوست، اما رشد خیره کننده فنّاوری اطلاعات در سالیان اندک، باعث شد تا کتاب الکترونیک همچنان به عنوان رقیب جدی کتابهای سنتی مطرح باشد. امروزه دیگر فرقی نمی‌کند که می‌خواهید درباره پیدایش اولین آبزی جهان بخوانید یا درباره آخرین قوانین مُد و فشن اروپا. در هر حال، موضوع شما در هر زمینه‌ای که باشد احتمالا کتابی از آن موجود است و برای خواندن آن حتی نیازی نیست به کتابخانه مراجعه کنید یا کتاب را با خود حمل کنید.
اولین کتاب الکترونیک
همانگونه که می‌دانیم کتابهای الکترونیک یا ای بوک (E-book) کتابهایی هستند که به شکل پرونده‌های دیجیتال تولید و خوانده می‌شوند. بر روی مخترع اولین ایبوک توافقی وجود ندارد. اما عده‌ای آنجلا رویزروابلس را مخترع اولین ایبوک جهان می‌دانند. وی یک معلم، نویسنده و مخترع پیشگام کتاب الکترونیکی اهل اسپانیا بود که در سال ۱۹۴۹ میلادی امتیاز حق انحصاری برای کتابخوان الکترونیکی«دانشنامه مکانیک»به او اعطا شد.
رویزروابلس برای کم کردن وزن کتابهای دانش آموزانش ایده‌ای داشت؛ او دستگاهی ابداع کرد که یک سری متن و تصاویر بر روی قرقره‌ای همانند حلقه فیلم از زیر یک ذره‌بین می‌گذشت و با نوری که به آن می‌تابید برای خواندن در تاریکی مناسب بود. همچنین این دستگاه با صدایی برای توضیح هر عنوان ترکیب شده بود.
البته در دهه ۱۹۳۰ میلادی نیز باب براون پس از اینکه یک فیلم صامت تماشا کرده بود ایده نشان دادن محتوای کتاب‌ها روی یک صفحه بزرگ به ذهنش رسید که آن را هم می‌توانیم به عنوان یکی از اولین ایده‌ها برای اختراع کتاب الکترونیک قلمداد کنیم.
کتابخانه دیجیتال، ایده‌ای متفاوت
درباره اینکه اولین کتاب الکترونیک چه زمانی تولید شد، اختلاف نظر وجود دارد اما آنچه همه بر سر آن توافق دارند این است که در سال ۱۹۷۱ میلادی، جنبشی تحت عنوان پروژه گوتنبرگ با هدف تبدیل کتابهای کاغذی به کتابهای الکترونیکی و پخش آنها پایه‌گذاری شد. بنیانگذار این پروژه مایکل اس هارت است. او در آن سال‌ها و در ساعت‌هایی که می‌توانست به طور رایگان از کامپیوتر دانشگاه استفاده کند، کار صد کتاب اول را خودش انجام داد و از آن پس همه عمر خود را به این پروژه اختصاص داد. امروزه او را به عنوان کسی می‌شناسند که بینشی فراتر از زمان خویش داشت. هارت خودش را یک رمانتیک علاج‌ناپذیر و یک ایده‌آل‌گرای پرکارِ ذاتی نامیده است. او از ابتدا می‌دانست ایده کتابخانه دیجیتال می‌تواند جهان را دگرگون کند.
کمک به چرخه محیط زیست
اکنون با توضیحات ارائه شده از تاریخچه کتاب الکترونیک به بیان بعضی از معایب و مزایای آن می‌پردازیم. به نظر می‌رسد برترین ویژگی کتابهای الکترونیکی نسبت به کتابهای کاغذی، حجم و امکان جا به جایی آنهاست. با روی کار آمدن حافظه‌های کوچک و پرظرفیت، این قابلیت برای خواننده فراهم گشته که تعداد بسیار زیادی از کتابهای الکترونیک را همواره با خود به همراه داشته باشد. شما قادرید کلیه متون کتابهای کتابخانه ملی و حتی بیشتر از آن را در با خود در یک حافظه کوچک به همراه داشته باشید و این اصلا چیز دور از ذهنی نیست. از دیگر ویژگی‌های مثبت کتابهای الکترونیک نسبت به کتابهای چاپ شده این است که به منابع کمتری نیاز دارد. چرا که برای انتشار آن به کاغذ نیاز نیست و این بدان معناست که چرخه حفظ درختان و اکسیژن و هوای پاک و نیروی انسانی و… در آن دخیل هستند و هرکدام به نوعی کمتر آسیب می‌بینند؛ بنابراین با انتشار الکترونیکی کتاب به حفظ محیط‌زیست کمک می‌شود. بنابراین با توجه به منابع کمتر، قیمت مناسبتری هم دارد و ویرایش آن در نسخه های بعدی نیز به مراتب کم هزینه‌تر است.
از ترجمه تا هایلایت
امکان ترجمه به واسطه کپی کردن در دیکشنری‌های آنلاین، تغییر فونت و سایز آن مناسب با سطح بینایی افراد، حمل آسان و قابلیت مطالعه در تمام محیط‌ها و علی الخصوص فرهنگ‌سازی مناسب در راستای ارتباط بهتر با تکنولوژی از دیگر مزایای این نوع از کتاب‌ها است. در خصوص کتابهای چاپی باید گفت به هر حال بنا به جنسی که دارد احتمال دارد خراب شود یا بسوزد یا به هر حال کیفیتش را از دست بدهد. همچنین برای اینکه بتوان آنها را تمیز نگه داشت، نمی‌توان در داخل کتاب چیزی یادداشت کرد یا علامت زد. اما با داشتن کتابهای الکترونیکی هم می‌شود چندین نسخه پشتیبان از آنها گرفت تا اگر به هر دلیلی نسخه اصلی از بین رفت، جای نگرانی نباشد و هم بعد از گذشت چندین سال هیچ تغییری در کیفیت و ظاهر آنها به وجود نمی‌آید. همچنین می‌توان در صورت تمایل آنها را در هر زمان با بهترین و جدیدترین فناوری‌های چاپ روز، به چاپ رساند. با به کار گرفتن از امکانات در نظر گرفته شده در نرم‌افزارها، می‌توان بی هیچ نگرانی، در کتاب علامتگذاری کرد و اگر به آن احتیاجی نبود حذفش کرد. یک مزیت بسیار خوبی که این کتاب‌ها دارند امکان بزرگ نمایی متون است که به اندازه دلخواه می‌توان سایز آن ها را تغییر داد.
از دیگر مزیت‌های بارز و کارآمد کتابهای الکترونیکی قابلیت جستجو در متن است که می‌توان توسط این امکان در کمترین زمان ممکن عبارات مورد نظر را پیدا کرد و به صفحه‌ای در برگیرنده آن لغت است، رجوع نمود. همچنین مراجعه به جاهای دیگر کتاب نیز می‌تواند توسط hyperlink یا ابرپیوند صورت گیرد.
هیچ اختراع بشری مطلقا بدون عیب نیست اما با همه این‌ها خیلی از افراد هستند که با خواندن کتابهای چاپی لذت بیشتری از مطالعه می‌برند و همچنین بر این باورند با مطالعه کتابهای چاپی حس بهتر و درک عمیق‌تری نسبت به مطالب کتاب دارند.
در این بین بد نیست اشاره‌ای داشته باشیم که هیچ اختراع بشری در این دنیا مطلقا بدون عیب نیست. یک ایراد اساسی که به کتابهای الکترونیکی وارد است، عدم دسترسی به منبع انرژی الکتریکی و دستگاهی مثل کامپیوتر است که البته با تهیه تجهیزات الکترونیکی کوچک همراه همچون گوشی موبایل و افزایش عمر باتری‌ها و سایر تمهیدات مشابه، این مشکلات نیز تا حد زیادی مرتفع گشته است. از دیگر معایب انتشار این نوع کتاب‌ها در ایران می‌توان به عدم رعایت قانون کپی رایت اشاره کرد. چراکه بدون حفظ حق ناشر و به رایگان قابل انتقال به دیگری است. بنابراین ناشران در این چرخه صدمه اقتصادی می‌بینند. چراکه اگر خرید نباشد حتما ناشر هم ورشکست خواهد شد و به مرور دست از تهیه کتاب می‌کشد و به این ترتیب فرهنگ نیز افت خواهد کرد.