از واکسن ایرانی کرونا چه می‌دانیم؟
سعید نمکی وزیر بهداشت اخیراً برای چندمین بار از یک کار بزرگ در تولید واکسن کرونا در ایران حرف زد. او با توضیح اینکه در زمینه واکسن کاری کارستان خواهیم کرد گفت: «الان دنیا قبول کرده است که ما یکی از پیشتازان عرصه واکسن‌سازی هستیم.»
به گزارش روزنامه «صبح امروز» به نقل از فرارو، تاکید بر ساخت واکسن کرونا در ادامه تعریف و تمجید‌های سعید نمکی از عملکرد وزارتخانه تحت مدیریتش بود. وزیر بهداشت و درمان در ماه‌های اخیر از هر فرصتی برای دفاع از عملکرد خود استفاده می‌کند. او تاکید بسیاری دارد که مدیریت بیماری کووید ۱۹ و ویروس کرونا در ایران بهتر از هر جای جهان به ویژه کشور‌های غربی بوده است.
سعید نمکی در چند روز گذشته باز هم از این حرف‌ها زد. او گفت که در بحث مدیریت کرونا «خوب شنا کردیم و امتیاز آوردیم» وزیر بهداشت گفت: «همین الان پنج به یک از آمریکا جلو هستیم».
استدلال وزیر بهداشت بیشتر به محدودیت‌ها و مشکلات مبارزه با کرونا برای ایران تحریم شده باز می‌گردد. او گفت: «تا پایان شهریور ماه، حداکثر ۳۰ درصد از یک میلیارد یورویی که مقام معظم رهبری دستور فرمودند را گرفته بودیم، در حالی‌که انگلیسی‌ها ۲۲ میلیارد پوند و آمریکایی‌ها ۱۱۱ میلیارد دلار در عرض چهار ماه فقط برای بخش سلامت هزینه کرده بودند.»
وزیر بهداشت تاکید کرد که توانسته‌اند در ایران طی دو ماه دارو‌های «رمدسیویر و فاویپیراویر» را که برای درمان کرونا موثر است بسازند. او بیان کرد: «با خدا عهد کردم که اجازه ندهم که مردم این سرزمین احساس حقارت کنند یا احساس کنند آمریکایی داشت، اما من نداشتم و فرزندان آینده این نظام، روزی نگویند که پدران و مادران ما از بین رفتند، به دلیل اینکه فلان دارو نبود.»
او ادامه داد: «خواهید دید که در زمینه واکسن هم کاری کارستان خواهیم کرد. الان دنیا قبول کرده است که ما یکی از پیشتازان عرصه واکسن‌سازی هستیم.»
وزیر بهداشت پیشتر هم گفته بود که ایران در ساخت واکسن کرونا «معرکه» به راه می‌اندازد. اما از واکسن ایرانی کرونا چه می‌دانیم؟
این چندمین بار است که سعید نمکی از «کارستان» ساخت واکسن کرونا سخن می‌گوید، اما جزییات زیادی از این واکسن در دست نیست. چندی پیش رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از دریافت کد اخلاق در پژوهش توسط اولین واکسن ایرانی کرونا خبر داد.
به گفته کیانوش جهانپور این طرح پژوهشی با عنوان کارآزمایی بالینی بررسی بی‌خطری و ایمونوژنیسیتی واکسن غیرفعال کووید ۱۹ در جمعیت سالم برای مطالعه فاز یک، کد اخلاق گرفته است.
این واکسن، اولین واکسن ایرانی است که توانسته کد پژوهش اخلاق بگیرد و در هفته‌های آینده وارد فرآیند تحقیقات بالینی می‌شود. کیانوش جهانپور پیش‌بینی کرده که در هفته‌های بعد واکسن‌های بیشتری کد پژوهشی اخلاق دریافت می‌کنند.
بنیاد برکت؛ سرمایه‌گذار نخستین واکسن ایرانی کرونا
پیشتر دکتر حیدر محمدی مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو گفته بود ۶ شرکت داخلی در حال انجام مطالعات بر روی تولید واکسن کرونا هستند که مطالعات آزمایشگاهی آنها به پایان رسیده است. واکسنی که به این مرحله رسیده است «واکسن غیرفعال شرکت شفا فارمد» است. سرمایه‌گذار این تحقیقات هم بنیاد برکت وابسته به ستاد اجرای فرمان حضرت امام (ره) است. مدیر تحقیقات این واکسن نیز خانم دکتر مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی عضو کمیته علمی ستاد ملی مبارزه با کروناست. گفته می‌شود دکتر پیام طبرسی متخصص بیماری‌های عفونی و رییس بخش عفونی بیمارستان مسیح دانشوری از مهمترین مراکز درمانی مبارزه با کرونا و دکتر محمدرضا صالحی فوق تخصص بیماری‌های عفونی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران هم دو چهره علمی شناخته شده در تیم تحقیقاتی واکسن «شفافارمد» هستند.
تحقیقات این واکسن در هلدینگ دارویی «برکت» زیر مجموعه ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) انجام شده است. گروه دارویی برکت پیشتر توانسته بود «رمدسیویر و فاویپیراویر» دارو‌های موثر در درمان کرونا را تولید کند.«شفافارمد» که در ساوجبلاغ استان البرز قرار دارد پیشتر در ساخت دارو‌هایی مثل آزیترومایسین فعال بوده است.
ساخت واکسن کرونای ایرانی با همکاری چین و روسیه
درباره واکسن کرونای ایرانی حرف و حدیث زیاد است از جمله گفته می‌شود که با همکاری، روسیه و چین ساخته می‌شود. هر چند مقامات وزارت بهداشت تائید کرده‌اند که با کشور‌های خارجی برای تولید واکسن همکاری دارند، اما مینو محرز در مورد واکسنی که کد اخلاقی دریافت کرده گفته است: «در تولید این واکسن با هیچ شرکت خارجی همکاری نداریم و همه مراحل تحقیق را خودمان پیش برده‌ایم. ویروس واکسن را تهیه کرده‌ایم و مرحله حیوانی را گذرانده‌ایم و از کمیته اخلاق هم مجوز گرفته‌ایم و قرار است وارد مرحله آزمایش انسانی شود.»
اردیبهشت سال آینده زمان احتمالی استفاده از واکسن
او درباره این که واکسن چه زمانی ممکن است به تولید انبوه برسد، گفت: «کارآزمایی بالینی تا آخر سال ۹۹ طول می‌کشد و اگر آزمایش‌های بالینی نتایج رضایت‌بخشی داشته و عوارض جدی برای انسان نداشته باشد و مصونیت ایجاد کند، ان‌شاءالله در سال آینده حدودا شاید در اردیبهشت به تولید انبوه برسد و بتوانیم تزریق آن را شروع کنیم.» محرز تاکید کرده که مشکلی برای تولید انبوه واکسن وجود ندارد و زیر ساخت‌های آن ایجاد شده است.
دیدگاه متفاوت درباره واکسن ایرانی کرونا
در این بین صدای دیگری هم وجود دارد، هرچند خیلی بلند نیست، اما با اهمیت است. پیشتر برخی از مقامات وزارت بهداشت گفته بودند که زیر ساخت‌های تولید واکسن در ایران وجود ندارد. از جمله این افراد رضا ملک‌زاده، معاون پیشین تحقیقات وزارت بهداشت بود. او گفته بود که برخی زیرساخت‌های لازم برای ساخت واکسن کرونا را نداریم، ولی دانش ساخت این واکسن را داریم. رضا ملک‌زاده ۳۰ آبان ماه به خاطر اختلاف با سعید نمکی وزیر بهداشت از سمت خود استعفا داد. نمکی چند روز پیشتر از آن تحقیقات کرونا در ایران را زیر سوال برده بود. آن زمان وزیر بهداشت البته گفته بود که با ساخت واکسن کرونا معرکه به راه می‌اندازیم، ملک‌زاده سخن وزیر را به کنایه و احتمالاً تمسخر «معرکه‌گیری برای ساخت واکسن کووید-۱۹» دانست.
او خطاب به وزیر بهداشت نوشت: «باید بدانید دنیای علم با چنین ادبیات و معرکه‌گیری‌هایی بیگانه است و پیشرفته‌ترین کشور‌های علمی و دانشگاه‌های مهم و مراکز تحقیقاتی معتبر جهان که دارای زیرساخت‌های تحقیقاتی کافی تولید واکسن هستند، هنوز در اعلام ارائه نهایی واکسن کاملاً موثر با احتیاط سخن می‌گویند!»
دکتر مصطفی معین، رییس شورای عالی نظام‌پزشکی هم از سخنان وزیردرباره ساخت واکسن انتقاد کرده بود.
شهریور ماه هم مسعود مردانی، از اعضای کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا در یک مصاحبه با اشاره به کمبود منابع مالی و نداشتن تکنولوژی، تولید هر نوع واکسن در ایران را غیرممکن دانست و گفت که «روی واکسن کرونای تولید داخل زیاد حساب باز نکنید.»
اظهارات مشابه در جامعه پزشکی زیاد است و برخی هشدار می‌دهند که مقامات درباره واکسن کرونا «هیجان‌زده» نشوند و «تبلیغاتی» عمل نکنند. در همین راستا منتقدان می‌گویند دولت باید در کنار تمرکز بر ساخت واکسن به سرعت به واکسن‌های تائید شده سازمان بهداشت جهانی را خریداری کند، تا از برنامه واکسیناسیون عقب نیافتد. هنوز اطلاعات دقیق و رسمی درباره اقدامات وزارت بهداشت برای خرید واکسن کرونا در دست نیست، با این حال اخبار جسته و گریخته‌ای از اختصاص بودجه برای این کار به گوش می‌رسد. مدیرکل دارو سازمان غذا و دارو با اشاره به اینکه به منظور تامین هرچه سریع‌تر واکسن کرونا، همزمان با ادامه تولید داخل، مذاکرات با شرکت‌های خارجی تولیدکننده انجام شده است، گفت: «پیش بینی می‌کنیم در صورت تائید واکسن‌ها و تامین ارز مورد نیاز، ظرف ۲ ماه آینده بتوانیم یک محموله را وارد کنیم.»
روش ساخت واکسن ایرانی
یکی از مسائلی که مورد توجه قرار گرفته و درباره آن بحث‌هایی مطرح است روش ساخت واکسن «شفا فارمد» است. مینو محرز گفته است «ساخت این واکسن به روش سنتی است؛ یعنی از ویروس ضعیف‌شده برای تولید آن استفاده می‌شود.»
او گفته است: «هر واکسن یا دارویی به هر حال عارضه دارد، اما مهم این است عوارض خطرناک نداشته باشد. تزریق هر واکسنی ممکن است در بعضی افراد در محل تزریق التهاب ایجاد کند یا در بعضی افراد باعث تب شود، اما آنچه مهم است این است که در مرحله کارآزمایی بالینی ــ چه دارو و چه واکسن ــ عارضه‌ای روی اعضای مهم بدن نداشته باشد.» برخی انتقاد کرده‌اند که روشی که در پیش گرفته شده قدیمی است. اما واکسن روسی و چینی نیز با همین روش در دست ساخت است. یکی از نقاط قوت این واکسن تولید ارزان آن است.
فرید نجفی، سرپست معاونت تحقیقات وزارت بهداشت و رئیس کمیته ملی اخلاق در پژوهش در پاسخ به این سوال که اطمینان از ایمنی و کارایی این واکسن چطور حاصل می‌شود، به روزنامه سپید گفت: «واکسن‌هایی که در حال حاضر در دنیا بر روی آنها کار شده و وارد فاز انسانی شده و خیلی از کشور‌ها هم وارد بحث‌های مربوط به پیش‌خرید شده‌اند، همین مسیری را طی کرده‌اند که واکسن ایرانی طی کرده است. من حتی به جرات می‌گویم که برخی از سخت‌گیری‌هایی که ما در ایران انجام می‌دهیم در مقایسه با وضعیت بعضی از واکسن‌هایی که گزارش‌های آنها را اعضای کمیته ملی اخلاق و سازمان غذا وداروی ما مطالعه کرده‌اند (نمی‌گویم همه واکسن‌ها و تاکید می‌کنم که بعضی از آنها) خیلی بیشتر باشد.»
او تاکید کرد: «باید منتظر فاز بالینی باشیم و اینکه در فاز بالینی چه اتفاقی می‌افتد؟ اینکه چند نفر از کسانی که واکسن می‌گیرند، بعد از مدتی میزان آنتی‌بادی در خون‌شان بالا می‌رود و شرایط ایمنی برای آنها ایجاد می‌شود؟ و این ایمنی چقدر طول می‌کشد؟ در پروپوزالی که شرکت نوشته و به ما داده‌اند هم همه این موارد بالینی مطرح شده است، ولی باید منتظر ماند تا ببینم در این مرحله (فاز بالینی) چه اتفاقاتی می‌افتد.»
نجفی هم می‌گوید که نباید درباره واکسن‌های کرونا زود قضاوت کرد و باید به صورت «کاملاً علمی و به دور از احساسات با این قضیه برخورد.» او گفته که نمی‌توان روش‌های تولید واکسن را به یکدیگر برتری داد باید دید در عمل چه نتیجه‌ای به دنبال دارند. با این حال کیانوش جهانپور خبر داده که «حداقل دو شرکت در حوزه تولید واکسن برای واکسن کرونا مشابه با واکسن شرکت مدرنا کار می کنند. واکسن آنها با تکنولوژی mRNA در مطالعات آزمایشگاهی است.»
جزییات بیشتری از دیگر واکسن‌های ایرانی در دست نیست. روشن نیست چه کسانی آنها را می‌سازند و کارشان تا کجاها پیش رفته است.