کتاب؛ بازنده تکنولوژی!؟
مریم اصغری
حوالی سال 80 بود که برای اولین تحقیق درسی به کتابخانه رفتم و چه لذت وصف ناپذیری داشت. درست از همان موقع فهمیدم که کتاب غیر درسی خواندن، آن هم در فضای ساکت کتابخانه چقدر می‌چسبد.
در سالهای اخیر به مرور اما کتابهای الکترونیک جای کتب مکتوب را گرفت و در10 یا 15 سال پیش،خریدن سی دی‌هایکتاب‌های فشرده یا به اصطلاح pdf برایمان شوری وصف ناشدنی به وجود آورد. در آن دوره انتقال اطلاعات، فیلم‌ها، کلیپ‌های متنوع و موسیقی با یک حافظه ۲ گیگی برایمان منبعی از اطلاعات محسوب می‌شد. آن موقع ها کمتر به این فکر می‌کردیم که رشد تکنولوژی تا جایی پیش برود که حرف زدن از حافظه‌های چند هزار گیگی یا قرار دادن هرگونه نرم افزار کامپیوتری در تلفن همراه از پیش پا افتاده‌ترینصحبت‌ها میان مردم محسوب شود.
یک نگاه ساده به اطلاعات موجود در تلفن همراه یا تبلتی که روزانه از آن استفاده می‌کنیم نشان می‌دهد که در حوالی یک دهه نه فقط در ایران که در سراسر جهان چه تغییرات وسیعی در حوزه IT و شبکه‌های مجازی رخ داده است.محیط‌هایی که گامی برای کسب اطلاعات است و هر آنچه که بخواهیم را همچون دریایی از اطلاعات به شکلی بی دردسر در اختیارمان قرار می‌دهد. در این خصوص عده‌ای شرایط کنونیرا اینگونهپیش‌بینیمی‌کنند که دیر یا زود بازنده بزرگ این رقابت کتاب‌ها خواهند بود.
اما همه اینها را گفتم تا بگویم رشد و پیشرفت تکنولوژی هرچند صحیح و در راستای آسان شدن زندگی و گام برداشتن به سمت دوران مدرنیته است، اما معایبی هم داشته و اولین ضربه را به کاهش سرانه مطالعه و تقابل کتاب و فضای مجازی وارد کرده است.
دلایل مردمی عدم استقبال از کتاب‌ها
در گفتگوهای مردمی از رده سنی جوان‌تر،پرسش خود را اینگونه مطرح کردیم. «کتاب یا فضای مجازی؟»
غالبا با پاسخ های بی‌پروایی مواجه شدیم. بعضی دلایل عدم استقبال از کتب مکتوب را قیمت بالای آن می‌دانستند و در مقابل اشتیاقی به خواندن کتابهای الکترونیک در گوشی نیز نداشتند؛ چرا که دلیل آن راکسل کننده و زمانبر بودن این اقدام می‌دانستند.
عده‌ای نیز صراحتا سهولت جستجو در اینترنت را مد نظر قرار می‌دادند و به گفته آنها نسخه پی دی اف در مقابل کتب مکتوب، برای خواندن مناسبتر بود؛ چرا که بر اساس جستجوی کلمه کلیدی خود،تنها بخشی از محتوایی که نیاز داشتند را مطالعه می‌کردند.
اما برخی نیز فضای مجازی را به هر نوع مطالعه‌ای ترجیح می‌دادند؛ چراکه به عقیده آنها هم سرگرم کننده است و هم خرده اطلاعات را به سرعت و با کمترین واژگان منتقل می‌کند.
تقابل فرهنگ کتابخوانی و استفاده از فضای مجازی
تقابل فرهنگ کتابخوانی و استفاده از فضای مجازی بر کسی پوشیده نیست و در ظاهر امر، سرانه مطالعه تنها چند دقیقه‌ای ایرانیان، برای خود آنها نیز باور پذیر نیست و هرکسی خود را مبرا از این سرانه نا امید کننده می‌داند. اما همان مردمی که روزگاری در مترو و اتوبوس، روزنامه وکتاب به دست داشتند، امروز سر در موبایل‌هایشانکرده‌اند و به کرات همه ما با اینچنین صحنه‌هایی مواجه شده و حتی خود نیز بخشی از آن جامعه بوده‌ایم.
فرهنگ عمومی مطالعه در جامعه ما دچار آسیب شده است
دکتر ابراهیمی، مدرس دانشگاه در خصوص این پرسش که در صورت نبود فضای مجازی، وضعیت مطالعه در کشورمان چگونه خواهد بود، بیان می‌کند: موضوع شبکه‌های اجتماعی محدود به کشور ما نیست و در تمام دنیا، این شبکه‌ها به بازار اطلاعات‌رسانی سلطه پیدا کرده‌اند، اما اینکه این ابزارها موجب کاهش مطالعه شده باشند، موضوعی است که قدری جای تأمل دارد. بسیاری از کشورهای پیشرفته که بسیار بهتر از ما به اینترنت دسترسی دارند، سرانه مطالعه بالایی دارند. این نشان می‌دهد به جز مسئله شبکه‌های اجتماعی، فرهنگ عمومی در جامعه ما قدری دچار آسیب شده است.
مشکل در محتوا است نه در وسیله!
یک کارشناس ادبیات فارسی نیز مطرحمی‌کند: تفکر رایج شده‌ای که کتاب خواندن به طور مطلق خوب است و خواندن مطالب شبکه‌های اجتماعی به طور مطلق بد، را من قبول ندارم. به نظر من بدیهی است که مشکلی اگر وجود دارد در محتواست نه در وسیله! کتاب کاغذی یا کانال مجازی هردو وسیله هستند کهمحتوایشانمی‌تواند مفید یا مضر باشد. بنابراین نه هر کتابی خوب است و نه هر صفحه اینستاگرام یا کانالی بد! مهم این است که فردی که مطالعه می‌کند توانایی نسبی تشخیص محتوای معتبر از غیر معتبر را داشته باشد.
وی با اشاره به شتاب زندگی و درگیری‌های ذهنی و عملی مختلفی که در زندگی‌های امروز وجود دارداذعانمی‌کند: رسانه‌های مجازی به دلیل دسترسی راحت و بعضی ویژگی‌های دیگر می‌توانند کسری مطالعه مردم را جبران کنند. اما اگر برخی از مردم با این وجود باز هم به دنبال محتوای غیر معتبر در فضای مجازی هستند، این مشکل این فضا نیست، چرا که این عده را اگر از فضای مجازی هم محروم کنید لزوماً به کتاب خواندن روی نمی‌آورند و به دنبال محتوای نامناسب یا غیر معتبر از جای دیگر هستند.
کتابخوانی از کودکی؛ دانه‌های یک عادت پایدار
ندا امیری جامعه شناس کودک نیز در ارتباط با لزوم انتقال فرهنگ صحیح کتابخوانی از کودکی می‌گوید: کودک خردسالی که از دو یا سه سالگی کتاب تصویری در دسترس دارد و برایش کتاب خوانده‌اند و قصه گفته‌اند، در حقیقت دانه‌های یک عادت پایدار را در او کاشته‌اند. اما در دوران کنونی شرایط تغییر کرده است و نه تنها والدین که دیگر فرزندان نیز به تبع آموزش مجازی یا بازی،ساعت‌ها گوشی تلفن همراه در دست دارند. بنابراین وظیفه والدین در چنین شرایطی است که آگاهانه فضای کتاب خوانی خانه را پر جلوه تر کنند.
فرهنگ کتاب خوانی در جامعه ما نهادینه نشده است!
از یک نظر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فرصت کتابخوانی را گرفته است و از جهت دیگر، وسایل الکترونیکی مانند گوشی هوشمند می‌توانند به عنوان یک کتاب دیجیتال عمل کنند. اما موضوع اصلی مطرح شده این است که باید فرهنگ مطالعه در بین جامعه گسترش پیدا کرده و نهادینه شود. تا زمانی که دیدن یک کلیپ طنز و انتشار جوک در صفحات مجازی برای مردم ارزش بیشتری از مطالعه یک کتاب علمی، فلسفی، عقیدتی یا حتی رمان و شعر و داستان کوتاه داشته باشد، با هیچ صلاحی نمیتوان با شکست کتاب در مقابل فضای مجازی مقابله کرد. چراکه بدون تردید جلوی گسترش تکنولوژی را نمیتوان گرفت و آسیب جلوگیری از گسترش آن به مراتب بیش از اینها است؛ اما با فرهنگ سازی به موقع و آموزش استفاده صحیح، شاید بتوان گامی را در تغییر سرانه مطالعه ناامید کننده ایرانیان برداشت.