باکو خوشحال، ایروان عصبانی
توافق میان ارمنستان و آذربایجان با وساطت پوتین و همکاری اردوغان، ممکن است نقطه پایانی بر اختلافی سی ساله بگذارد.
مهسا مژدهی/ روز یکشنبه وبسایت انگلیسی میدل ایست آی خبر از توافقی قریب الوقوع در منطقه قره باغ داد که در آن زمان به نظر دور از دسترس می آمد. اما دوشنبه شب، مشخص شد که در پشت پرده، خبرهایی وجود داشته و با وجود اینکه توپخانه ها هنوز به کار خود ادامه می دادند، توافقی برای آتش بس به ابتکار روسیه و ترکیه در کار بوده است.
نخست وزیر ارمنستان دوشنبه اعلام کرد که توافقنامه‌ای را با سران روسیه و آذربایجان برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ امضا کرده است. این توافق مردم ارمنستان را خشمگین و آذربایجانی ها را خوشنود کرد. تصاویر اعتراضات مردم ارمنستان برای از دست دادن مناطقی که پیش از این ارمنی ها در خاک آذربایجان در دست داشتند، نشان می داد که تصمیم پاشینیان، طرفدار چندانی در کشورش ندارد. برخلاف آن الهام علی اف که این روزها از دستاوردهای نظامی آذربایجان سرخوش است، توانست با امضای این توافق قلب مردمش را به دست بیاورند.
روز 18 آبان آذربایجان از آزادسازی شهر شوشا خبر داد. این شهر بعد از بیست و هشت سال به کمک نظامیان آذربایجان آزاد شد. در همان روز حرف از پیشنویس یک توافق به میان آمد که بر اساس آن ارمنستان باید از برخی از نقاط قره باغ عقب نشینی کند. در بامداد سه شنبه کرملین اعلام کرد که ساعاتی قبل الهام علی اف و نیکول پاشینیان به همراه ولادیمیر پوتین، بیانیه ای را مبنی بر اعلام آتش بس کامل و رفع تمام خصومت ها در منطقه درگیری قره باغ از ابتدای بامداد ۱۰ نوامبر (امروز سه‌شنبه) به وقت مسکو امضا کردند. پیش از اینکه خبری از توافق باشد، تماس تلفنی میان اردوغان و پوتین، باعث شد که همکاری ها رسمی تر و جهت دار تر شود. پیش از این آنکارا و مسکو با رویکردی خصمانه نسبت به یکدیگر با مساله قره باغ برخورد می کردند. اما به نظر می رسد با تلفنی که اردوغان به کرملین زد، یخ ها بین دو طرف آب شده و راهی برای حل مساله و یکسره کردن وضعیت پیدا شد.
موضوع استقرار نیروهای حافظ صلح را ساعتی بعد خود پوتین اعلام کرد. او در بیانیه ای گفت: براساس توافقنامه امضا شده بین سه طرف، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در مواضع خود متوقف و نیروی حافظ صلح فدراسیون روسیه در امتداد خط تماس در قره باغ و جمهوری ارمنستان مستقر می شود.
پیش از آن رجب طیب اردوغان و ولادیمیر پوتین روسای جمهور ترکیه و روسیه در تماس تلفنی روز شنبه خود درباره مولفه‌های پیش نویس طرح آتش بس بین باکو و ایروان به گفتگو پرداخته بودند.
این توفق در حالی به امضا رسید که دو کشور یکی از مرگ بارترین درگیری ها را از سی سال گذشته تاکنون تجربه کرده اند. گفته می شود بیش از هزار نفر در این درگیری ها کشته شده اند. حالا بر اساس امضای مقامات آوارگان و پناهندگان به خاک قره باغ و مناطق مجاور تحت کنترل کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برمی گردند و تبادل اسرای جنگی، سایر افراد بازداشت شده و اجساد کشته شدگان انجام می شود. کنترل ارتباطات و حمل و نقل، با کمک مقامات سرویس مرزبانی روسیه انجام می شود.
خشم مردمی در ارمنستان
به محض اینکه خبر توافق میان اذربایجان و ارمنستان منتشر شد، مردم خشمگین ارمنستان به خیابان ها آمدند و مستقیما به سمت ساختمان های دولتی رفتند. آنها حتی توانستند ماموران پلیس را عقب برانند و وارد ساختمان دولت شوند. این باعث شد تا نگرانی هایی بابت یک کودتا یا شورش ایجاد شود. اما ساعتی بعد معترضان کمی آرام گرفتند. نخست وزیر ارمنستان در بیانیه خود برای اعلام توافق گفته بود: «توافقنامه‌ای را با رئیس‌جمهور روسیه و آذربایجان برای پایان دادن به جنگ در قره‌باغ امضا کردم.» او اضافه کرد: «تصمیمی گرفتم که برای همه‌مان سخت است. آتش‌بس، برای مردم ما و خود من بسیار دردناک است. این پیروزی نیست، اما تا زمانی که شما اذعان نکنید که باخته‌اید، شکستی در کار نخواهد بود. ما هرگز اذعان نمی‌کنیم که باخته‌ایم و این آغاز عصر وحدت ملی برای ما خواهد بود.»
اعتراض آنها بر این بود که چرا نخست وزیر این کشور ناگهانی تن به از دست دادن مناطق تحت تصرف ارمنستان در خاک آذربایجان داده است؟ نیکول پاشینیان ساعتی بعد از این توافق گفت که او به اصرار نظامیان تن به این وضعیت داده است. این در حالیست که رئیس جمهور این کشور بی اطلاع از چنین تصمیمی به حاشیه رانده شده بود و همین موضوع سوالاتی را پیش می آورد که آیا پاشینیان دست به کودتایی علیه رئیس جمهور زده است؟ این حواشی تا جایی پیش رفت که برخی گفتند پایشینیان از ارمنستان گریخته است. اما این شایعه به سرعت رد شد.
شهروندان آذربایجان جشن گرفتند
برخلاف آنچه که در ارمنستان گذشت، در خاک آذربایجان شهروندان این کشور به خیابان ها آمدند تا حصول توافق را جشن بگیرند.
رئیس‌جمهور آذربایجان با تأکید بر پیروزی کشورش در جنگ قره‌باغ، درباره مفاد توافق صورت‌گرفته گفت: «از 10 نوامبر ساعت 00:00 آتش‌بس کامل در قره‌باغ کوهستانی اعلام می‌شود».کنترل استان آغدام از 20 نوامبر به آذربایجان واگذار خواهد شد. تمامی آوارگان رانده‌شده قره‌باغ و مناطق اطراف به وطن خود باز خواهند گشت». دولت ارمنستان، آزادی و امنیت حمل و نقل میان جمهوری خودمختار نخجوان و جمهوری آذربایجان را تأمین خواهد کرد.» علی‌اف با تأکید بر ایجاد ساز و کاری برای حفظ صلح در قره‌باغ “با مشارکت ترکیه و روسیه”، عنوان داشت: «نیروی حافظ صلح روسیه به مدت 5 سال در قره‌باغ کوهستانی حضور خواهند داشت، در صورت عدم اعتراض طرفین حضور نیروهای حافظ صلح قابل تمدید خواهد بود.»
ماجرای واسطه گری روسیه و ترکیه چه بود؟
به نظر می رسد این روسیه و ترکیه بودند که باعث شدند علی اف و پاشینیان به یک توافق رضایت دهند. دو طرف تا آخرین لحظات پیش از اعلام این اتفاق دست از گشودن آتش به سوی یکدیگر برنداشته بودند. با این حال پوتین و اردوغان، که اولی به ارمنستان و دومی به آذربایجان نزدیک است، دو طرف را وادار کردند تا فکری به حال قره باغ بکنند.
از سوی دیگر ارمنستان پس از پیش روی های آذربایجان دیگر نیروی زیادی برای دفاع از مناطقی که در آن حضور داشت، در خود نمی دید. به همین دلیل است که مردم در این کشور اعصبانی هستند و توافق را نوعی شکست از سوی ارتش می دانند که باعث شده مناطقی که بخشی از جمعیت آن ارمنی هستند، بدون اینکه خود مختاری آن تامین شود، دوباره بعد از دهه ها به دست آذربایجان بیفتد.
اما مفاد توافق آتش‌بس چیست؟
فارس نوشت: گزارش رسانه‌ها حاکی است طبق مفاد این آتش‌بس مقرر شد هر دو طرف موقعیت‌های سرزمینی فعلی خودشان را به شکلی که در حال حاضر هست، حفظ کنند؛ این به معنی آن است که دستاوردهای نظامی به دست‌امده برای جمهوری آذربایجان از زمان آغاز درگیری‌ها حفظ خواهند شد.
متن کامل بیانیه مشترک روسای جمهور روسیه، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان به شرح زیر است:
-ما روسای جمهوری آذربایجان، نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان و رئیس‌جمور فدراسیون روسیه موارد ذیل را اعلام می‌کنیم:
۱- آتش‌بس کامل و توقف کامل عملیات‌های نظامی در مناطق درگیری در قره‌باغ کوهستانی از ساعت ۰۰:۰۰، ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ به وقت مسکو اعلام خواهد شد. جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان که از این به بعد به عنوان «طرف‌ها» مورد اشاره قرار خواهند گرفت مواضع سرزمینی خودشان را حفظ خواهند کرد.
۲- منطقه آغدام و اراضی جمهوری آذربایجان در منطقه قازاخ که تحت سیطره جمهوری ارمنستان بود، از تاریخ ۲۰ نوامبر به آذربایجان واگذار خواهد شد.
۳- گروهی از نیروهای صلح‌بان فدراسیون روسیه شامل ۱۹۶۰ پرسنل نظامی، ۹۰ نفربر زره‌پوش، ۳۸۰ خودرو و تجهیزات ویژه در طول منطقه تماس قره‌باغ کوهستانی و در طول کریدور لاچین مستقر خواهند شد.
۴- استقرار نیروهای صلح‌بان فدراسیون روسیه، به موازات عقب‌نشینی نیروهای مسلح ارمنستان صورت خواهد گرفت. مدت زمان استقرار نیروهای حافظ صلح روسیه ۵ سال خواهد بود و این مدت به طور خودکار برای ۵ سال بعد تمدید خواهد شد، مگر آنکه هر کدام از طرفین ۶ماه قبل از انقضای این دوره، قصد خود را برای انقضای این بند اعلام کند.
۵- به منظور افزایش اثربخشی فرایندهای کنترلی بر روی اجرای توافقات توسط طرف‌های درگیری، یک مرکز آشتی برای نظارت بر آتش‌بس تشکیل خواهد شد.
۶- جمهوری ارمنستان منطقه کلبجار را تا ۱۵ نوامبر ۲۰۲۰ و منطقه لاچین را تا ۱ دسامبر ۲۰۲۰ تحویل جمهوری آذربایجان خواهد داد و کریدور لاچین را تا عرض ۵ کیلومتر پشت سر خواهد گذاشت. این اتصال قره‌باغ به ارمنستان را تضمین می‌کند. این مسئله بر وضعیت شهر شوشا هم موثر خواهد بود. طبق این توافق، طی سه سال آینده، برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل و نقل در طول کریدور لاچین مشخص خواهد شد. این مسیر، ارتباط بین استپاناکرت و ارمنستان را میسر خواهد کرد. جمهوری آذربایجان، ایمنی تردد شهروندان، خودروها و کالاها در طول کریدور لاچین در هر دو جهت را تضمین می‌کند.
۷- آوارگان و پناهندگان داخلی باید تحت نظارت دفتر کمیسارریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان به خاک قره‌باغ و مناطق همجوار برگردند.
۸- اسرای جنگی و سایر بازداشت‌شدگان و اجساد افراد کشته‌شده مبادله خواهند شد.
۹- تمامی محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل و نقل در منطقه رفع انسداد شده‌اند. جمهوری ارمنستان به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت، ارتباطات حمل و نقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم می‌کند. کنترل ارتباطات حمل و نقلی تحت کنترل سرویس خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود.
۱۰- با توافق طرفین، ساخت محورهای حمل و نقل جدید برای متصل کردن جمهوری خودمختار نخجوان به مناطق غربی آذربایجان انجام خواهد شد.
نظر ایران چیست؟
بیانیه جمهوری اسلامی ایران در خصوص توافق نامه جمهوری آذربایجان ، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه منتشر شد.
متن بیانیه وزارت امور خارجه ایران بدین شرح است:
جمهوری اسلامی ایران از توافق نامه میان جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان و فدراسیون روسیه که منجر به آتش بس و توقف مخاصمات گردید استقبال کرده و امیدوار است این توافق که اصول آن در طرح پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران نیز آمده بود، به ترتیبات نهایی برای استقرار صلح پایدار در منطقه قفقاز منجر شود به گونه ای که دربرگیرنده آرامش و سعادت برای مردم در تمامی کشورهای منطقه و رافع نگرانی های موجود باشد.
جمهوری اسلامی ایران بر ضرورت احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی، عدم تغییر در مرزهای رسمی بین المللی، آزادی مناطق اشغالی، بازگشت آوارگان، احترام به امنیت و حقوق اقلیت ها و همچنین خروج تمامی نیروهای تکفیری و جنگجویان خارجی از منطقه تاکید داشته و بار دیگر آمادگی خود را برای کمک به تحقق صلح و امنیت پایدار در منطقه و مشارکت در ابتکارات منطقه ای اعلام می کند.
جمهوری اسلامی ایران همچنین آمادگی خود را برای کمک به استقرار نیروهای حافظ صلح فدراسیون روسیه در امتداد خطوط تماس بر اساس بندهای ۳و ۴ توافق آتش بس اعلام می نماید.