شلوغی تصویر یا نگاه جنسیت زده؟
مهناز اصغری
هنوز چیزی از آخرین گلایه‌مندی مردم از تصمیم‌گیری شتابزده آموزش و پرورش پیرو بازگشایی مدارس در دقیقه نود نگذشته بود که حواشی تازه‌ای برای تغییر طرح جلد کتاب ریاضی سوم دبستان پا به عرصه گذاشت و سر و صدای زیادی را در فضای مجازی و رسانه‌ها بر پا کرد. این موضوع در روزهای گذشته با اعتراض کاربران شبکه‌های اجتماعی با مقایسه روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان سال گذشته و سال جاری مواجه شد و بسیاری، آن را نوعی جداسازی جنسیتی خواندند.
برای دست بردن در طرح هیچ توجیهی وجود ندارد!
پس از انتشار خبر حذف دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان، نسیم بهاری، طراح جلد این کتاب به موضوع واکنش نشان داد و در صفحه اینستاگرامی خود نوشت: «این طرح را سال ۹۲ برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم… برایم باور نکردنی است که آن‌قدر راحت دست در طرح ببرند و دختران را حذف کنند. همان زمان هم، اتود کلی، ممیزی خورد و اجازه ندادند یکی از دخترها بالای درخت باشد. حتی جایی گفتند انگار دختر به سمت پسر می‌رود تا بغلش کند، پس طرح را اصلاح کنید. این اصلاحات قبل از چاپ جلد کتاب بود، ولی برای دست بردن در طرحی که تایید شده است، هیچ توجیهی وجود ندارد.»
دختران میهن شایسته احترامند
محسن حاجی میرزایی، وزیر آموزش و پرورش نیز در حساب توئیتری خود در اینباره نوشت: «تغییرات در کتابهای درسی، همه ساله بر اساس ارزیابی و از سوی مولفین انجام می‌شود. به رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ماموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتابهای درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش نماید. به دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم. دختران میهن شایسته احترام‌اند.»
حذف دستوری تصاویر دختران مدنظر نیست؟
سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در پاسخ به نقد نسبت به طرح جلد جدید کتاب ریاضی سوم دبستان اطلاعیه‌ای را صادر کرد که در بخشی از آن آمده است: از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده درآن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظرهای هنری، زیبا شناسی و روانشناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر گردد.
از آنجا که تصویر دو دانش آموز دختر که برخی شکل‌های هندسی در دستان آنهاست حذف شده است؛ برداشت‌هایی از قبیل حذف دستوری تصاویر دختران نتیجه‌گیری شده است. با بررسی صفحات دیگر کتاب و نیز جلد سایر کتابهای ریاضی، مشاهده می‌شود که تصاویر متعددی از دختران دانش‌آموز در کتابهای ریاضی استفاده شده است و لذا موضوع حذف دستوری تصاویر دختران نمی‌تواند مدنظر باشد.
دختران را نمی‌توان نادیده گرفت
همچنین معصومه ابتکار، معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهور نیز در حساب توئیتری خود نوشت: اگرچه جلد کتاب ریاضی و علوم سال تحصیلی جدید را باید در کنار هم دید، وزیر محترم آموزش و پرورش بررسی و اصلاح کتاب های درسی از زوایای مختلف از جمله عدالت جنسیتی را در دستور کار دارند.
طراح جلد: معمولا احساس افراد نسبت به مسائل مختلف از کودکی شکل می‌گیرد و توسعه پیدا می‌کند. بدون تردید یک تصویرگر خوب در درجه اول یک روانشناس کارآمد و کارکشته است و با ذائقه کودکان آشنایی کامل دارد و میتواند با القا تصاویر، فرهنگسازی صحیحی را در بطن تفکر کودکان ایجاد کند
وی افزود: در هر صورت حساسیت مردم بجاست. دختران را نمی توان نادیده گرفت.
هنرمندان کارتونیست و طرح‌های انتقادی
در این میان برخی از هنرمندان کارتونیست نیز با کشیدن طرح‌هایی انتقادشان را نسبت به حذف تصویر دختران از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان مطرح کردند. طرح هایی که اشاراتی مستقیم به داس و… داشت و یا به حذف تعمدی دختران از اجتماع می‌پرداخت و مخاطبان و مسئولین را به چالش می‌کشید.
تیم طراحی، تسلیم نظرتولیدکنندگان محتوا
چندی پیش نیز سید افشید فاطمی‌نظر، طراح کتاب در یادداشتی در ایبنا نوشته بود: نکات قابل بررسی در کتابهای درسی بسیار زیاد هستند و به نظر می‌رسد (اگر پیش قضاوت نکرده باشم) تیم طراحی و مدیر هنری این پروژه‌ها تسلیم نظرات تنظیم کنندگان محتوا برای کتب درسی شده‌اند. در حالی‌که باید به شورای نظارت بر چاپ کتب درسی متذکر شد، چنانچه ظاهر زیبا و حساب شده کتاب‌ها با دقت تنظیم نگردند، محتوایی که توسط دانشمندان محترم تنظیم شده، اثر و گیرایی لازم را نخواهد داشت. پس به عنوان فعال در زمینه طراحی کتاب توصیه می‌کنم که در کنار نظارت بر محتوا، بر طراحی جلد و داخل کتاب‌ها هم نظارت دقیق صورت بگیرد تا پولی که از بیت‌المال صرف تهیه این کتب می‌شود اثر بخشی حداکثری داشته‌باشد.
این طرح، شادی کار گروهی را القا می‌کرد
همچنین یک طراح گرافیک، طراح جلد و صفحه آرا کتب درسی سال تحصیلی جدید بیان می‌کند: در کتابهای درسی رده دبستان مهم‌ترین چیزی که باید به آن باید توجه کرد، طراحی جلد کتاب است. چراکه جلد کتاب دربرگیرنده اصلی‌ترین و مرکزی‌ترین مفهوم کتاب است و جذابیت ظاهری کتابهای درسی باید به حدی باشد که حتی کودکان بی‌علاقه به درس خواندن نیز جذب محتوای آن شوند.
روانشناس: با نگاهی بر الگوهای دختران موفق دنیا شاهدیم که بسیاری از دخترانی که در طبقات پایین جامعه زندگی می‌کنند با افزایش قابلیت‌ها و استعدادهای بالقوه خود سعی در کاهش نگاه جنسیتی دارند
وی ادامه می‌دهد: در ارتباط با طراحی پیشین کتاب ریاضی سوم دبستان باید این نکته را یادآور شویم که این طرح، تنها شادی کار گروهی را القا می‌کرد و چه بهتر که کودکان از ابتدا نگاه جنسیتی نداشته باشند و دوشادوش بودن زن و مرد در جامعه را از همان ابتدای کودکی بپذیرند. معمولا احساس افراد نسبت به مسائل مختلف از کودکی شکل می‌گیرد و توسعه پیدا می‌کند. بدون تردید یک تصویرگر خوب در درجه اول یک روانشناس کارآمد و کارکشته است و با ذائقه کودکان آشنایی کامل دارد و میتواند با القا تصاویر، فرهنگسازی صحیحی را در بطن تفکر کودکان ایجاد کند.
این طراح با اشاره به اینکه «تصویرگر و طراح جلد کتاب، علاوه بر خلاقیت و مهارت که نیاز اولیه این حرفه است در کنار روانشناسی، باید رنگ‌شناس متبحری نیز باشد» تصریح می‌کند: کودکان به کتاب‌هایی علاقه دارند که علاوه بر محتوای متنی مناسب، محتوای گرافیکی جذاب و خوش‌رنگ و لعاب داشته باشد و در سنین ابتدایی بیشتر از هرچیزی جذب رنگ و شکل کتاب می‌شوند، بنابراین هرچه که کتاب به لحاظ بصری جذاب‌تر باشد، موفق‌تر خواهد بود و همین موضوع نقطه عطف تاثیرگذاری طراح بر روی طرز فکر آینده کودکان و نقطه تاثیرپذیری دانش‌آموز برای مواجهه با اجتماع است.
جامعه‌شناس: اهش شکاف جنسیتی میان دختر و پسر در حوزه‌های مختلف در سطح خرد تا کلان خواسته اصلی دختران است. اگرچه هم دختران و هم پسران به نوعی با بحران اجتماعی مواجه هستند اما این بحران برای دختران بیش از پسران احساس می‌شود
او در پایان‌بندی صحبت‌های خود تاکید می‌کند: رسالت تصویرگر در تهیه و تولید کتاب درسی برای رده‌های سنی پائین، علاقه‌مند کردن کودک به کتاب و آشنایی او با فرهنگ کتاب و کتابخوانی است. طراحی مناسب کتاب میتواند باعث جذب کودک به این مقوله شود و او را با کتاب همراه و هم‌قدم کند و ما، با انجام صحیح و اصولی وظیفه‌مان در قبال کتاب کودکان، می‌توانیم گام بزرگی برای قوی کردن فرهنگ کتابخوانی برداریم.
دختران، الگوهای موفقی در دنیا
مهرداد فلاطونی روانشناس اجتماعی می‌گوید: “نگاه جنسیتی” مسئله‌ای است که در تمامی جوامع وجود دارد، اما اینکه جامعه تا چه میزان برای نقش‌ها و رنگ‌های جنسیتی ارزش قائل باشد، موضوع مهمی است که باید به آن پرداخت. زیرا در بسیاری از مواقع دختران و زنان خود را اسیر نگاه‌های جنسیتی می‌کنند و به آن دامن می‌زنند، آنها با برچسب‌گذاری مردانه بر کارهای ساده به دیدگاه‌های جنسیتی در جامعه دامن می‌زنند. این درحالی است که با نگاهی بر الگوهای دختران موفق دنیا شاهدیم بسیاری از دخترانی که در طبقات پایین جامعه زندگی می‌کنند با افزایش قابلیت‌ها و استعدادهای بالقوه خود سعی در کاهش نگاه جنسیتی دارند.
راهکارهایی برای برون رفت از بن‌بست‌ها
احمد بخارایی، جامعه‌شناس نیز با اشاره به این نکته که جامعه ما دارای فرهنگ «مردمحور» و «مردسالار» است، بیان می‌کند: در این فرهنگ شاهد تبعیض و فاصله میان دختران و پسران هستیم، اما به طور خاص کاهش شکاف جنسیتی میان دختر و پسر در حوزه‌های مختلف در سطح خرد تا کلان خواسته اصلی دختران است. اگرچه هم دختران و هم پسران به نوعی با بحران اجتماعی مواجه هستند اما این بحران برای دختران بیش از پسران احساس می‌شود.
وی می‌افزاید: برای برون رفت از هر بن‌بستی، سه راه کار در سه سطح خرد، میانه و کلان وجود دارد. در سطح کلان، تغییر ساختارها مد نظر است که نیازمند کنشگری‌های فردی و جمعی توام با مخاطره‌پذیری و هزینه‌پردازی جدی است اما در سطح میانه، کنشگری‌های فردی و جمعی دختران در قالب کمپین‌ها و مشارکت‌های انتقادی است که تلاش می‌شود صداها بیشتر به گوش برسند. در سطح خرد نیز هر دختری میتواند با کنش فردی خود به ابراز نظر بپردازد و از عکس العمل‌های پیرامونی نهراسد.
چرا به زوایای جنسیتی این تغییر طرح اندیشیده نشده بود؟
در این میان این پرسش به وجود می‌آید که در طرح جدید، حتی اگر به دلیل کاهش شلوغی تصویر نیز بخشی از آن حذف شده است و نظرکارشناسانه به دنبال دارد، چرا به زوایای جنسیتی آن توجه نشده که حالا با برچسب‌های جنسیت‌زدگی نظام آموزش و پرورش مواجه نباشیم؟ بی شک، حذف بخشی از تصاویری که طی چند سال در جلد یک کتاب نهادینه شده است، نیازمند عبور از نقطه نظرات و فیلترهای ذهنی مختلف است تا به تمام جوانب آن پرداخته و این اقدام آسیب‌شناسی شود.
هرچند شاید این انتقاد به جا نباشد، چراکه مناسب رده سنی کودکان نیست، اما یکی از انتقاداتی که کاربران شبکه‌های اجتماعی به عملکرد وزارت آموزش و پرورش در حذف تصویر دختران از کتاب ریاضی سوم دبستان وارد کرده‌اند این است که بزرگترین ریاضی‌دان معاصر ایران، مریم میرزاخانی یک زن بوده، ولیکن آموزش و پرورش ایران به جای پرداختن به وی به عنوان الگو، اقدام به حذف تصاویر دختران کرده است.