سونامی سالخوردگی یا سیاه‌نمایی بحران جمعیتی!
حمیده طاهری
جمعیت جهان از انقلاب صنعتی در غرب تا به امروز همواره روند افزایشی داشته است، افزایش جمعیت زمانی رخ می‌دهد که میزان مرگ‌ومیر کمتر از زادوولد در دوره زمانی مشخصی باشد. با گسترش بهداشت عمومی و بهبود در تغذیه، نرخ مرگ‌ومیر به خصوص در بین کودکان و نوزادان کاهش پیدا کرد، به همین دلیل کشورهای جهان به ویژه کشورهای درحال توسعه نرخ افزایش جمعیت بالایی را در دهه‌های ابتدایی قرن 20 تجربه کرده‌اند.
به گزارش روزنامه «صبح امروز» رشد جمعیت ایران تا شروع انقلاب اسلامی روندی کاهنده و پس از انقلاب اسلامی افزایشی یافته و در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به یک باره به رشدی نزدیک به چهار درصد رسید‌ه‌ایم که در تاریخ کشور بی‌سابقه است. بر اساس نتایج سرشماری سال ۷۵ متوسط رشد سالانه جمعیت دوباره روند کاهشی به خود گرفت و به ۱.۹۶ درصد رسید و این روند کاهشی تا سال ۱۳۹۵ ادامه داشت.
مقایسه نرخ باروری(تعداد فرزند به ازای هر مادر) از سال ۱۳۲۹ تا ۱۳۹۸ بین کشورهای ایران، چین، اسراییل، آمریکا و روسیه داده‌هایی را برایمان آشکار می‌کند که قطعاً جای تأمل دارد. در سال ۱۳۲۹ ایران با ۶.۹۲ درصد نرخ باروری صدرنشین این دسته‌بندی بود و نرخ باروری چین ۶.۶۷ درصد، اسرائیل ۴.۵۲ درصد، آمریکا ۳.۰۵ درصد و روسیه ۲.۸۱ درصد بود. اما در سال ۹۸ اسرائیل با ۳.۲ درصد، روسیه ۱.۸۲درصد، آمریکا ۱.۷۸درصد و چین با ۱.۷۱ درصد رتبه یک تا چهارم این دسته‌بندی را به خود اختصاص دادند و رتبه آخر ایران با نرخ باروری ۱.۶۲ درصد نشان می‌دهد که فرزندآوری از دهه ۷۰ دچار کاهش شدیدی شده است.
نرخ باروری اسرائیل با ۳.۲ درصد، روسیه ۱.۸۲درصد، آمریکا ۱.۷۸درصد، چین ۱.۷۱ و ایران 1.62درصد در سال 1398 ، نشان می‌دهد که فرزندآوری در ایران از دهه ۷۰ دچار کاهش شدیدی شده است
تغییر در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، تاثیرات شدید استفاده از روش‌هاي پیشگیري از بارداري، افزایش سن ازدواج، افزایش طلاق در مقابل ازدواج و … بخشی از عواملی هستند که باعث شده تمایل به ازدواج و به تبع آن نرخ فرزندآوری کاهش پیدا کند. کاهش نرخ باروری ایران که در تاریخ بشریت بی‌سابقه بوده امروز در جهت معکوس پیش می‌رود. مشکلات و فشارهای اقتصادی نیز انگیزه امید به زندگی و اشتیاق به ازدواج و فرزندآوری را در جوانان کاهش داده است.
اخبارهای هشداردهنده‌ای که از سمت مسؤولان مبنی بر کاهش و سالخوردگی جمعیت به گوش می‌رسد، ترس و نگرانی‌ها را در بین مردم ایجاد کرده است، همین امر باعث شد تا با استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت‌وگویی داشته باشیم و از چرایی وقوع چنین شرایطی بپرسیم.
محمد میرزایی در گفت‌وگو با خبرنگار «روزنامه صبح امروز» با بیان اینکه «سالخوردگی جمعیت یک مفهوم آماری است که پیامد کاهش باروری می‌باشد» اظهار کرد: کشورهای آفریقایی در قرن ۲۰ و۲۱ با کاهش باروری مواجه شدند، همچنین تقریباً ۷۰ سال است که اروپا با جمعیت سالخورده زندگی می‌کند. در نیمه دوم قرن ۲۱ تمام کشورهای دنیا دارای ساختار سنی جمعیتی سالخورده خواهند بود.
سالخوردگی جمعیت امری خطرناک نیست
استاد جمعیت شناسی دانشگاه تهران با تأکید بر این مطلب که سالخوردگی جمعیت چالشی است که باید با آن مواجه شویمُ ولی امری خطرناک نیست، افزود: تلاش ما همچنان باید در کاهش مرگ‌ومیر پایین باشد. از دهه ۶۰ تاکنون بارها گفته‌ایم باروری نباید سطح زیر جانشینی قرار بگیرد، اما متأسفانه از اواخر دهه ۸۰ در این ورطه افتاده‌ایم.
وی راه‌حل افزایش میزان زادوولد را توانمندسازی جوانان و تسهیل امر ازدواج توصیف کرد و ادامه داد: در حال حاضر در پنجره جمعیتی قرار داریم که دولت باید برای توانمند کردن جوانان برنامه داشته باشد، زیرا بهترین راه برای افزایش باروری تسهیل در ازدواج جوانان است.
محمد میرزایی: در حال حاضر در پنجره جمعیتی قرار داریم، دولت باید برای توانمند کردن جوانان برنامه داشته باشد، زیرا بهترین راه برای افزایش باروری تسهیل در ازدواج جوانان است
میرزایی با اشاره به اینکه وقتی از باروری صحبت می‌کنیم منظور تمامی زنان ۱۵ تا ۴۹ سال است، تشریح کرد: نکته مهم این است که چند درصد از این دسته ازدواج کرده‌اند. اگر میانگین نوزادانی که متولد می‌شوند کمتر از ۲.۱ درصد باشد زیر سطح جانشینی است. در حال حاضر باروری ایران با میانگین ۱.۸ و ۱.۹ زیر سطح قرار جانشینی دارد، اما در باروری نکاحی میانگین فرزندان بیشتر از سه است، پس جلوگیری از تأخیر در ازدواج بسیار حائز اهمیت است.
مشاور مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع جمعیت کشور ادامه داد: میانگین سن ازدواج در زنان ۲۴ سال است اگر میانگین به ۲۲ سال برسد همین امر، باروری را بالای سطح جانشینی می‌برد. راه‌حل خروج از زیر سطح جانشینی تسهیل در امر ازدواج است که باعث می‌شود، چالش جمعیتی نداشته باشیم.
وی در خصوص مفهوم سالخوردگی جمعیت خاطرنشان کرد: در سال ۱۴۳۰ بیش از ۱۵ درصد جمعیت ما بالای ۶۵ سال و بیش از ۶۰ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۰ ساله خواهند بود که دولت باید با برنامه‌ریزی‌های مناسب چالش‌های موجود را حل کند. درواقع باید فضایی فراهم شود تا متخصصان و کارشناسان حوزه جمعیت در این خصوص صحبت کنند. رشد جمعیتی باید در حد چند رقم اعشار باشد، اما نباید صفر و منفی شود. باید تلاش کنیم در طول ۳۰ سالی که وقت داریم رشد جمعیتی ایران منفی نشود که بهترین راهکار تسهیل در امر ازدواج است.
پاس‌کاری طرح «جمعیت و تعالی خانواده» در بین بهارستانی‌ها
نمایندگان مجلس نهم پس از تأکیدات رهبری بر موضوع کاهش جمعیت طرح «جمعیت و تعالی خانواده» را تهیه و تنظیم کردند طرحی که در طول این سال‌ها در پیچ و خم کمیسیون‌های خانه ملت در گردش بود. طرح «جمعیت و تعالی خانواده» پس از افزایش نگرانی‌ها نسبت به حرکت جمعیت کشور به سمت سالمندی با هدف تشویق جوانان به ازدواج، فرزندآوری و در نهایت افزایش نرخ رشد جمعیت تنظیم شد. این لایحه در طول این مدت مورد بی‌مهری ادوار مجلس قرار گرفت و با وجود نیاز مبرم جامعه به تصویب مفاد آن و تأکیدات مکرر کارشناسان حوزه خانواده مبنی بر لزوم تصویب طرح، هیچ گاه به تصویب نهایی نمایندگان نرسید.
در این طرح به منظور تشویق زوجین و جوانان به فرزندآوری و ازدواج، مشوق‌های متعددی در نظر گرفته شده بود تا با ایجاد شرایطی ویژه زوجین ترغیب به تولد فرزندان بیشتر شود. از سوی دیگر تسهیل مسیر ازدواج برای دختران و پسران به منظور مقابله با افزایش سن ازدواج و کاهش آسیب‌های اجتماعی از دیگر اهداف این طرح بود که به دلیل داشتن بار مالی برای دولت، به مرحله اجرا نرسید.
در سال ۱۴۳۰ بیش از ۱۵ درصد جمعیت ما بالای ۶۵ سال و بیش از ۶۰ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۰ ساله خواهند بود
اما منتخبین مردم در مجلس یازدهم اذعان دارند قرار است به خاک خوردن چندین ساله طرح «جمعیت و تعالی خانواده» پایان دهند. نایب رئیس مجلس شورای اسلامی گفته: «طبق بررسی‌های انجام شده تمایل خانواده‌های ایرانی به داشتن نزدیک به سه فرزند است به همین دلیل وظیفه دولت و مجلس این است که این مسیر را باز و آسان کنند تا جامعه به خواست خود برسد».
حال آنکه با بررسی‌های موجود این موضوع مصداق پیدا نمی‌کند. شاید بهتر باشد مدیران به جای آنکه از پشت میزهای مدیریتی کشور را مدیریت کنند بیشتر در بین مردم عادی رفت‌وآمد داشته باشند تا علاوه تجدیدنظر در سیاست‌های کلانشان به عمق ماجرا پی برده و در نهایت راهکارهایی را ارائه کنند که موجب تنش و آشفتگی روانی برای مردم به ویژه جوانان نشود.