باشگاه کشورهای تحت تحریم
علی روغنگران
تحرکات دیپلماتیک ایران سرعت گرفته است؛ تهران پس از تجربه های ناموفق برجام و اینستکس و به دنبال آن تشدید تحریم‌های غرب، این بار پنجره روابط خود را به سمت شرق گشوده است، انعقاد قرارداد ربع قرنی با چین و تمدید قرارداد 20 ساله با روسیه. وزیر خارجه ایران روز سه شنبه گذشته همزمان با ورود نخست وزیر عراق به ایران، تهران را به مقصد مسکو ترک کرد. محمد جواد ظریف در توضیح علت سفرش به مسکو از تلاش‌های ایران برای حفظ برجام خبر داده، اما دو مسئله در خلال این سفر و در آستانه آن، موضوع برجام را تحت الشعاع قرار داده است؛ توافق 20 ساله با روسیه و توافق تسلیحاتی با مسکو. ظریف پس از دیدار با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در مسکو اعلام کرد که ایران تمدید قرارداد 20 ساله را در دستور کار قرار داده و اگر روسیه برای قرارداد بلندمدت دیگری هم آمادگی داشته باشد، این موضوع قابل بررسی است. سرگئی لاوروف نیز گفت که دو کشور ایران و روسیه در مورد روابط و اصول همکاری، توافق‌نامه دوجانبه دارند که به زودی 20 ساله خواهد شد و به طور خودکار این توافق‌نامه برای پنج سال دیگر تمدید می‌شود. ظریف در این باره گفت: قرارداد همکاری 10 ساله بین ایران و روسیه که در زمان دولت اصلاحات امضا شده بود، تاکنون دوبار و هر بار 5 سال تمدید شده است که 8 ماه دیگر تمام می‌شود. اگر کسی مخالفت نکند، این قرارداد خود به خود 5 سال دیگر تمدید می‌شود، اما بهتر دیدیم که یک قرارداد جامع راهبردی دراز مدت تدوین و به روز شود.
یکی دیگر از مواردی که بین وزرای خارجه ایران و روسیه در این سفر مطرح شده، لغو تحریم تسلیحاتی ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل بوده است. مقامات ایرانی گفته‌اند که با لغو این تحریم‌ها، تمایل دارند از روسیه و چین تسلیحات خریداری کنند. کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو، در آستانه سفر ظریف به روسیه، در مصاحبه‌ای با روزنامه کومرسانت روسیه پیشنهاد کرد که ایران، روسیه و چین با هدف مقابله با تحریم‌های آمریکا “باشگاه کشورهای تحت تحریم” را تشکیل دهند. جلالی در این مصاحبه درباره اینکه ایران بعد از لغو تحریم تسلیحاتی از طرف شورای امنیت سازمان ملل چه سلاح‌هایی از روسیه خواهد خرید، پاسخ داده است: «ما به طور فعال در حال توسعه روابط با روسیه در حوزه‌های مختلف از جمله نظامی- فنی هستیم. این حوزه‌ای است که کشورهای ما در آن علایق متقابل دارند. روسیه در این زمینه امکانات بسیار خوبی دارد و ما امیدواریم که روابط ما در این زمینه با گذشت زمان تقویت شود.»
سفیر ایران در مسکو همچنین تاکید کرده است که جمهوری اسلامی با روسیه در مورد آنچه برای تقویت دفاعی خود لازم دارد، مشورت خواهد کرد.
یکی دیگر از مواردی که به اهمیت این سفر اضافه می‌کرد نامه روحانی به پوتین بود. هفته گذشته مسکو اعلام کرد نامه‌ای از حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران به ولادیمیر پوتین در مورد مبارزه با کرونا ویروس دریافت کرده و آماده مقابله و کمک به تهران در شیوع ویروس است. رسانه‌های روس اعلام کرده اند که حسن روحانی نامه‌هایی را به سران چند کشور در رابطه با وضعیت کرونا ارسال کرده و از تحریم‌های آمریکا علیه ایران و موانعی که بر سر راه مبارزه با این ویروس برای ایران ایجاد کرده است شکایت کرده است. با این حال ظریف درباره نامه روحانی به پوتین توضیحات دیگری داده است. او گفته پیام روحانی درباره توافق هسته‌ای و روابط دو جانبه بوده است. مسئله برجام با نزدیک شدن تاریخ انقضای تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران اهمیت دوچندانی پیدا کرده است. آمریکا هفته‌های گذشته قطعنامه‌ای علیه ایران در شورای امنیت مطرح کرد و در آن خواستار تمدید این تحریم‌ها شد. این قطعنامه با رای منفی اعضا مواجه شد، اما همزمان کشورهای اروپایی اعلام کردند که تحریم‌های تسلیحاتی اتحادیه اروپا علیه ایران را تشدید خواهند کرد. ظریف در گفتگو با اسپوتنیک درباره قطعنامه سازمان ملل و انتظار ایران از روسیه گفته روسیه، ایران و چین موضع مشترکی در قبال قطعنامه ضد ایرانی آمریکا دارند. او درباره اینکه آیا سه کشور استراتژی خاصی در مقابله با پروژه آمریکا دارند گفت: سه کشور ایران روسیه و چین به عنوان سه عضو برجام علیه این گونه اقداماتند. دیگر اعضای این توافق نیز گفته اند این اقدامات خلاف برجام است. در نتیجه همه اعضای کنونی توافق هسته‌ای موضع مشابهی در این مسئله دارند. با این حال ظریف تاکید کرده سه کشور روسیه، ایران و چین با نگرانی‌های اعضای اروپایی برجام در مورد ایران هم موافق نیستند.
کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو، در آستانه سفر هفته گذشته ظریف به روسیه، در مصاحبه‌ای با روزنامه کومرسانت روسیه پیشنهاد کرده بود که ایران، روسیه و چین با هدف مقابله با تحریم‌های آمریکا “باشگاه کشورهای تحت تحریم” را تشکیل دهند
ایران به تازگی از توافق 25 ساله با چین خبر داده و این بار خبر توافق 20 ساله با روسیه به صدر اخبار راه پیدا کرده است. نیوزویک درباره این توافق بلند مدت نوشته علاقه تهران، مسکو و پکن برای توسعه روابطشان چالشی برای آمریکاست که هنوز سعی می‌کند بر نظم بین‌الملل تسلط داشته باشد. گای برتون استادیار دانشگاه بروکسل در این باره به نیوزویک می‌گوید: این سه کشور دلایل پراگماتیک و استراتژیک مشترکی برای توسعه روابطشان دارند. از نظر استراتژیک آن‌ها با نظم جهانی به ریاست آمریکا مخالفند و از نظر پراگماتیک این مسئله آن‌ها را به سمت همکاری سوق می‌دهد.
احتمال نهایی شدن مسئله عضویت ایران در سازمان شانگهای نیز برگ مهم دیگر همکاری‌های تهران-پکن و روسیه است. رسانه‌های روسیه از قول لاوروف نوشتند که روسیه موافق حضور ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای است.
سازمان همکاری شانگهای سازمانی میان‌دولتی برای همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی است که در سال 2001 توسط سران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و با هدف “برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه” پایه‌گذاری شد. هند و پاکستان نیز که چند سال عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای بودند، از تابستان 2016 به عضویت کامل این سازمان درآمدند. اما ایران در کنار مغولستان، افغانستان و بلاروس همچنان عضو ناظر این سازمان است. ایران در سال 2008 درخواست عضویت دائم در سازمان شانگهای را کتبا ارائه کرد. ولی ظرف 12 سال گذشته روسیه و چین بار‌ها با عضویت ایران در این سازمان منطقه‌ای مخالفت کرده‌اند. جمهوری اسلامی در نشست‌های سالانه این سازمان تا به حال فقط به عنوان ناظر شرکت کرده است.
نیوزویک در یادداشت خود نوشته: روابط این سه کشور می تواند تعادل بین المللی قدرت را برهم زده و نگرانی آمریکا را تشدید کند چرا که واشنگتن هر سه این کشور‌ها را تحریم کرده و روسیه وچین را رقبای استراتژیک خود می‌داند.
این رسانه نوشته اگرچه جمهوری اسلامی دوران سختی را می گذراند، اما تلاشش برای توسعه روابط با رقبای آمریکا نیز در ایام سخت واشنگتن تشدید شده است. آمریکا درگیر ویروس کرونا و رکود ناشی از درگیری‌های داخلی است. سیاست‌های یک جانبه گرایانه آمریکا عملا در چنین شرایطی زمینه را برای نزدیکی ایران، روسیه و چین فراهم کرده است.
مایکل کوگلمن معاون رئیس مطالعات آسیا در مرکز ویلسون به نیوزویک گفته: سیاست آمریکا در دوران ریاست جمهوری ترامپ به ویژه در خاورمیانه، رقبای آمریکا را به آغوش هم انداخته است. ما انتظار داشتیم این سیاست‌ها رقبا را عقب براند، اما در عوض رقبای آمریکا این وضعیت را به فرصت تبدیل کرده و در فقدان حضور آمریکا و عدم محبوبیت آن در جهان قدرتشان را تقویت کرده اند.