چراغ خاموش تئاتر
مهناز اصغری
قسمت چهارم | تئاتر؛ تاریخ همواره گواه این مطلب است که بشر بارها بر اتفاقات غلبه کرده و از پس تمام حوادث غیرقابل پیش‌بینی و گاها ناگوار نیز برآمده است در دوران پساکرونا، انسان دیگر آن موجود اجتماعی ماقبل کرونا نخواهد بود. بیماری کرونا در کنار سایر آسیب‌هایی که بر زندگی انسان وارد کرده، باعث ایجاد شکاف عمیق در زندگی اجتماعی و حتی فرهنگی بشری شده‌است. تئاتر شاخه‌ای از هنرهای نمایشی است که به بازکردن داستان‌ها در برابر مخاطبان یا تماشاگران می‌پردازد. درواقع در تعریف دقیق، تئاتر به بیان مشکلات مردم و مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه به زبان نمایش می‌پردازد.
در چند شماره قبل، به بررسی زوایای مختلف هنری در دوران کرونا پرداختیم و با هنرمندان حوزه سینما، نقاشی و عکاسی به گفتگو نشستیم و اینبار به سراغ هنرمندان عرصه تئاتر می‌رویم.
صباغ: ما اصلا چیزی به نام تئاتر آنلاین نداریم چرا که خاصیت تئاتر در اجرای زنده آن است و این خاصیت است که تئاتر را از دیگر هنرها متمایز می‌کند. وقتی این وجه تمایز را از تئاتر بگیرید، اسم آن دیگر تاتر نیست
تئاتر هنر انفرادی نیست و نیازمند ارتباط زنده با مخاطب است
سروش طاهری نویسنده، کارگردان و بازیگر مطرح تئاتر که در سالهای گذشته جزو موفق‌ترین افراد فعال در این حوزه بوده و اکنون نیز دانشجوی دکتری رشته پژوهش هنر است. او به عنوان پرکارترین بازیگر تئاتر کشور در سال 98معرفی شد و در این سال‌ها نیز با اجرای بیش از 75 نمایش، قریب به 46 جایزه بازیگری گرفته است.
طاهری می‌گوید: تئاتر به جهت اینکه هنر انفرادی نیست، به لحاظ ساختاری نیازمند ارتباط زنده با مخاطب است، در نتیجه در دوران کرونا بیشترین آسیب ممکن را در میان هنرها دیده است. در این میان، عده‌ای با اجرای تئاترهای آنلاین به دنبال رمق از دست رفته این هنر در روزهای کنونی هستند و به یکباره در یک تصمیم شتاب‌زده تصمیم به تشکیل تئاترهای آنلاین گرفتند. من در آنها شرکت نکردم. نه به صرف تفکرات زنده‌بودن هنر تئاتر. بلکه برای اینکه اساس تئاتر، در ارتباط با مخاطب است و به طور نمونه در یک نمایش کمدی وقتی مخاطب می‌خندد، بازیگر بیشتر راغب به خنداندن می‌شود.
او ادامه می‌دهد: به نظر من هیچ کدام از فضاهای تئاترهای مجازی و غیره امکان احیا تئاتر را ندارند و دولتمردان باید به صورت جدی به فکر این باشند که اگر چنین اتفاقی تکرار شود، معیشت هنرمندان به چه سمتی می‌رود. از آنجایی که این هنر به عنوان یک شغل در کشور تعریف نشده‌است، هیچ پایه‌ریزی اقتصادی صحیحی برای آن انیشیده نشده‌است و متاسفانه یک هنرمند تاتر نمی‌تواند به اینکار به عنوان یک شغل نگاه کند و هنر را در کنار کار دیگری باید داشته باشد.
تئاتر برای هیچکس مهم نیست
این بازیگر برجسته مشهدی می‌افزاید: من به عنوان نفر دوم کنکور دکتری و شاگرد دوم ورودی 91 دانشگاه تهران در مقطع فوق‌لیسانس بودم و در این سال‌ها بیش از 75 اجرا داشتم. سال گذشته نیز با 7 نمایش اجرای عمومی به عنوان پرکارترین بازیگر تئاتر کشور معرفی شدم. اما درآمد من برای یک سال فقط 12 میلیون تومان بود و این رقم برای یک سال کار حرفه‌ای واقعا فاجعه است. سوال این است که با این مبلغ کدام بخش از هزینه‌های زندگی را تامین کنم؟ در این بین تهیه کننده‌های دو نمایش هم پول قرارداد من را ندادند. هرچند خانه تئاتر جایی برای شکایت دارد اما آن هم قدرتی ندارد و من باید دو میلیون تومان هزینه برای گرفتن چهارونیم میلیون بستانکاری خودم از تهیه‌کنندگان کنم که واقعا منطقی نیست.
طاهری: سال گذشته نیز با 7 نمایش اجرای عمومی به عنوان پرکارترین بازیگر تئاتر کشور معرفی شدم. اما درآمد من برای یک سال فقط 12 میلیون تومان بود و این رقم برای یک سال کار حرفه‌ای واقعا فاجعه است
وی با بیان این نکته که تئاتر برای هیچکس مهم نیست، ادامه می‌دهد: مردم اصلا ضرورت تئاتر را نمی‌دانند. در صورتی که تنها هنری است که به مردم فلسفه می‌آموزد. هنوز نود درصد مردم تئاتر را به درستی نمی‌شناسند و همان باورهای غلط از تئاتر کلاسیک را به خاطرمی‌آورند. در این بین حتی گاهی هنرمندان سینما و تلوزیون برای اینکه خودشان را روشنفکر جلوه بدهند، تئاتر کار می‌کنند. تئاتر نیازمند راهکار بسیار جدی و فوری است که متاسفانه همه از مدیرکل محترم مرکز هنرهای نمایشی گرفته تا بچه‌های خانه تئاتر دغدغه آن را دارند. اما هیچکدام قدرت لازم را ندارند، چرا که زیرساخت‌های ما مشکل دارد.
تئاتر دو وجه آموزندگی و سرگرم کنندگی توام دارد
این کارگردان موفق در رابطه با راهکاری برای زنده نگه‌داشتن تئاتر در روزهای اپیدمی مطرح می‌کند: من نه نیروی اجرایی هستم و نه نیروی سیاستگذار. اما به نظر من می‌شود با رعایت فاصله‌گذاری مناسب در سالن‌ها و رعایت پروتکل‌ها به مسیر ادامه داد. در ایران حدود 20 هزار هنرمند ثبت شده داریم که در بهترین حالت 10 هزار نفر آنها شغلی جز اینکار ندارند و باید راهکاری اندیشیده شود.
وی در ارتباط با نقش تئاتر در عبور از بحران کنونی بیان می‌کند: تئاتر صیقل روح است چرا که در تئاتر ما مشکلات را به مردم نشان می‌دهیم و آنها می‌توانند دچار تذکیه نفس یا کاتارسیست شوند. ما به مردم می‌گوییم که در چنین شرایطی چه اتفاقاتی می‌تواند بیفتد و مراقب باشند دچار آن نشوند. تئاتر دو وجه آموزندگی و سرگرم کنندگی توام دارد. تئاتر صرفا روایت نیست. یک دیالکتیک دارد. در تئاتر تزی مطرح می‌شود که یا آنتی‌تز را خودش می‌دهد و یا مخاطب آنتی‌تز را تجویز می‌کند. این تز و آنتی‌تز منجر به نتیجه می‌شود. تئاتر باعث می‌شود آدم‌ها فلسفیدن را بیاموزند و به دنبال چرایی پدیده‌ها باشند و بتوانند خود را از دل معضلات نجات دهند. هیچ هنری در دنیا چنین قدرتی ندارد. تئاتر زنده و مستقیم است و مخاطب آن بیشترین تاثیر را می‌گیرد. در نتیجه این هنر نمی‌تواند خاموش شود، چون تنها هنری است که بیش از 2500 سال است که بوده و به دنبال این است که چرایی و چگونه زندگی‌کردن را به شما آموزش دهد و ربطی به جوامع و مرزها ندارد. زندگی و انسانیت و عشق را می‌آموزد تا در چهارچوب قواعد و قوانین از زندگی لذت ببریم اما با همه این شرایط، این هنر مظلوم واقع شده و کسی توجهی به آن ندارد.
نیاز تئاتر به حفظ حلقه اتصال هنر و مخاطب
احسان روحی بازیگر، نویسنده و کارگردان تئاتر است که در کنار تحصیل و زندگی روزمره هیچگاه از تئاتر دور نمانده و به گفته خودش از ده سالگی به این حرفه روی آورده است. او در سالهای اخیر به در این حوزه خوش درخشیده است و حرف برای گفتن بسیار دارد.
روحی می‌گوید: همیشه تاثیرپذیری هنر بخصوص تئاتر و سینما، در جنبش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دیده شده‌است. بخش عمده شرایط کرونا و مشکلات آن به دلیل غیر قابل پیش بینی بودن و غافلگیری آن بود که هیچ سخت افزار برای مقابله با آن وجود نداشت و زمینه‌سازی از قبل نشده بود.
وی در ارتباط با بهبود حال تئاتر در اوضاع کنونی بیان می‌کند: برای بهبود شرایط کنونی فکر میکنم اجراهای آنلاین یا اکران فیلم تئاتر در سالن‌های سینما پیشنهاد خوبی باشد. اما آنقدر همه‌چیز غیرقابل پیش‌بینی است، که هیچ مسئولی توان به عهده گرفتن این مسئولیت را ندارد. به همین خاطر کمتر می‌بینیم که تصمیم قاطع و قابل عملی گرفته شود.
این نویسنده مطرح تاکید می‌کند: اساسا قرار نیست تئاتر آنلاین، جای تئاتر زنده را بگیرد. چراکه ما در شرایطی هستیم که باید به دنبال راهکارهای کوتاه مدت باشیم تا تئاتر، جایگاه و حیات خود را حفظ کند. کاری که بتواند حداقل حلقه اتصال هنر و مخاطب باشد.
لزوم احیا تئاتر در شرایط کنونی
احسان روحی با گلایه‌مندی ادامه می‌دهد: مسئولین درجه اهمیت حفظ و احیای تئاتر را آنقدر نمی‌بینند که دغدغه آن را داشته باشند. چیزی که در این بین مانع این اتفاقات می‌شود، عدم اولویت‌بندی مدیران هنری، برای احیا تئاتر در شرایط کرونایی است. در تمام این مدت که من ایده‌های زیادی برای اجرای تئاتر در دوران کرونا دادم، حتی یک مسئول با من تماس نگرفت و نگفت ایده‌هایت را بیاور تا در مورد آن حرف بزنیم. بی‌شک برای بهبود شرایط، باید افراد متخصص و مربوطه دور هم جمع شوند، همفکری کنند و با بررسی شرایط، نقایص رفع شود و در نهایت در قالب یک پروپوزال به ستاد ملی کرونا اعلام شود.
وی در ارتباط با امنیت شغلی هنرمندان تئاتر مطرح می‌کند: 70 درصد از هنرمندان ما اگر در تئاتر ماندگار شدند به این دلیل بوده که درآمدی غیر از این حرفه داشتند. از معایب این اتفاق این است که هنرمند نمی‌تواند تمرکز کافی روی هنرش داشته باشد. ما در سالهای مختلف شاهد این بودیم که هنرمندان موفقی به جهت عدم تامین اقتصادی در این حرفه ماندگار نشدند.
جایگاه هنر در بزنگاه تاریخ
این کارگردان در ارتباط با جایگاه تئاتر در بحران‌های تاریخی بیان می‌کند: هنر، همیشه در بزنگاه‌های تاریخی، آثار نویسنده‌های بزرگ را به همراه داشته و حتی در جنبش‌های بعد نیز تاثیرگذار بوده‌است. هنر یا حتی هنرهای اعتراضی در سبک‌های مختلف مثل اکسپرسیونیسم، چه در نقاشی و چه در آثار تجسمی و سینما، همیشه تاثیرگذاری خود را داشته و بیانگر بخش‌های تاریک جامعه بوده‌است. در حال حاضر نیز چنین آثاری را داریم، اما مهمترین چیزی که می‌تواند این اتفاق را تبدیل به جریانی برای تاثیرگذاری بیشتر و دیده شدن یک اثر نمایشی کند، تبلیغات و فرهنگسازی است که مسئولین باید به آن اهتمام ورزند. هرچند که کاش زمان را میشد حذف کنیم، اما بی شک تاریخ ثبت شده‌ای از کرونا باقی خواهد ماند.
روحی: چیزی که در این بین مانع این اتفاقات می‌شود، عدم اولویت‌بندی مدیران هنری، برای احیا تئاتر در شرایط کرونایی است. در تمام این مدت که من ایده‌های زیادی برای اجرای تئاتر در دوران کرونا دادم، حتی یک مسئول با من تماس نگرفت و نگفت ایده‌هایت را بیاور تا در مورد آن حرف بزنیم
روحی ادامه می‌دهد: در این بزنگاه تاریخی می‌شود آثار و تاثیرگذاری آنها در تاریخ را به عنوان یک سوژه آموزشی ثبت کرد. ما در چنین شرایطی باید فرهنگ را حفظ کنیم. همانطور که در برهه تاریخی مثل جنگ این کار را انجام دادیم. به طور نمونه، تاثیراتی که جنگ جهانی اول و دوم در آثار هنری داشتند، در تاریخ ماندگارشده است.
این هنرمند در انتهای صحبت‌های خود می‌گوید: هنر می‌تواند بر تاریخ دوران کرونا هم تاثیر داشته باشد و بی شک، در گذر از دوران اپیدمی، آثار زیادی خواهیم داشت که با زبان تئاتر و دیگر هنرها از کرونا بگویند. در این میان می‌شود تاریخ دوران کرونا را به عنوان اشلی برای مدیریت شرایط بحرانی مشابه مورد بررسی قرار داد. کرونا به ما یاد داد پلن‌های متفاوتی برای رویارویی با شرایط مختلف داشته باشیم. چراکه این شرایط ممکن است به شکل دیگری، مجدد اتفاق افتد و این موضوع باید تجربه برای ما شود.
بچه‌ها رغبت خود را برای حضور در عرصه تئاتر از دست داده‌اند
کیوان صباغ، نویسنده، کارگردان، بازیگر تئاتر و مدرس دانشگاه است و با هنرنمایی‌های ارزشمند خود در این عرصه، بارها برای خطه خراسان مقام‌آفرینی کرده است و یکی از برجسته‌ترین هنرمندان خراسان و علی‌الخصوص مشهد است.
او می‌گوید: با شرایط کنونی، بچه‌های فعال در این رشته رغبت خود را برای حضور در عرصه تئاتر از دست داده‌اند و بی‌شک از سرگیری دوباره فعالیت‌های تئاتر نیاز به تجدید قوا و روحیه‌بخشی بین اهالی این هنر را دارد. در این مدت، بخشی از اهالی تئاتر کلا کناره‌گیری کردند و فکر هم نمی‌کنم دیگر به تئاتر برگردند. اما آن بخشی همیشه سرسخت‌تر از بقیه بوده‌اند، همچنان مصمم به کار خود ادامه می‌دهند. بدون تردید وقتی زمان کنونی بگذرد و تماشاچی مثل قبل در سالن بنشیند، روحیه بچه‌ها التیام پیدا خواهد کرد.
صباغ با اشاره به اینکه در شرایط کنونی تولیدات آثار تئاتر با شدت بسیار کمتری نسبت به گذشته در جریان است، گفت: خیلی‌ها به امید اینکه بتوانند در تیر و مرداد اجرا داشته باشند، کارهایی تولید کردند و خود من هم دو نمایش را بعد از ایام عید که شرایط مساعدتر شده بود، تولید کردم. اما مجددا فعالیت‌ها لغو شد و نتوانستیم اجرا داشته باشیم.
دلتنگی صحنه بچه‌ها را بیشتر از مسائل اقتصادی آزار می‌دهد
این کارگردان تئاتر در رابطه با شرایط اقتصادی حاکم بر فضای تئاتر اذعان داشت: بی‌شک وضعیت اقتصادی تئاتر از کرونا تاثیر گرفته است، چراکه اجراها به تعویق افتاده و عملا تکلیف مشخص نیست. هرچند فعالیت در این حرفه تا قبل از کرونا هم از لحاظ اقتصادی چشمگیر نبود که حالا به خطر افتاده باشد. در واقع دلتنگی صحنه بچه‌ها را بیشتر از مسائل اقتصادی آزار می‌دهد. درواقع بچه‌های تئاتر در ایران واقعا چشم‌داشت اقتصادی به این حرفه ندارند و دنبال منافع اقتصادی نیستند و هرگز کیسه‌ای برای اقتصاد تئاتر ندوخته بودند. چرا که مبلغی که بازیگر بعد از دوماه تمرین و اجرا می‌گیرد هزینه رفت‌و‌آمد او در این مدت هم نیست. اما طبیعتا زمانی می‌توانند توقع اقتصادی به وجود بیاید که فروش و قرارداد و تهیه‌کننده و تماشاچی درکار باشد. در این بین جالب است که هیچ حمایتی هم از هنرمنئدان عرصه تئاتر صورت نگرفت و همه چیز در حد شعار بود. شرایط به وجودآمده کنونی می‌تواند برای هنرمندان تاتر تلنگری باشد که این حرفه را رها کنند و به کار دیگری که بتوانند از آن درآمدزایی داشته باشند، بپردازند.
او در رابطه با تئاتر آنلاین بیان کرد: ما اصلا چیزی به نام تئاتر آنلاین نداریم چرا که خاصیت تئاتر در اجرای زنده آن است و این خاصیت است که تئاتر را از دیگر هنرها متمایز می‌کند. وقتی این وجه تمایز را از تئاتر بگیرید، اسم آن دیگر تاتر نیست. تئاتر آنلاین چه تفاوتی با فیلم‌تئاتر برای ببننده دارد؟ و در واقع خیلی از کارگردانان حاضر نیستند از کارشان فیلم تئاتر بگیرند و این موضوع را خلاف رسالت تئاتر می‌دانند.
وی در پایانبندی صحبت‌های خود بیان می‌کند: تئاتر به عنوان یک صنعت در حال حاضر هیچ کاری نمی‌تواند بکند، اما پس از این دوران، تاثیری که بر مخاطب و کادر درمانی خط مقدم مبارزه می‌تواند بگذارد را، هیچ مدیایی نمی‌تواند داشته باشد. لذا در حال حاضر باید کسانی که دغدغه تئاتر دارند به فکر آینده باشند و بنویسند.