مشهد ساندویچ گسل‌ها
عاطفه خوافیان / ایران جزو ده کشور دارای مخاطرات طبیعی و ششمین کشور زلزله خیز دنیا است. زلزله به دلایل متعدد از جمله نوع مکان گزینی، توسعه فیزیکی نامناسب و رعایت نکردن استانداردهای لازم مسبب بیشترین تلفات انسانی در کشور ماست. شهر مشهد نیز نه تنها از این قاعده مستثنا نیست، بلکه با توجه به تراکم سازه‌ای، جمعیت متراکم، رعایت نکردن استانداردها، توسعه فیزیکی نامناسب و… با خطر جدی تری روبروست.
دشت مشهد گسل‌های فعال و نیمه‌فعال بسیاری دارد که هربار با تکانه‌ای قادرند قامت شهر را بشکنند و آن را به تلی از خاک و آوار بدل کنند. در سال‌های اخیر وسعت زیاد بافت فرسوده مشهد که در همسایگی گسل شمال( دومین گسل خطرناک شهر) قرار گرفته و همچنین پیشروی غیراصولی شهر بر روی گسل جنوب که خطرناک‌ترین گسل مشهد است، سبب شده تا نگرانی‌ها از تکانه‌های احتمالی و ویرانی‌های بسیاری که می‌تواند به جا بگذارد، بیشتر شود.
درباره زلزله در منابع تاریخی به‌ندرت وقایع‌نگاری منطقی می‌یابیم، زیرا بیشتر گزارش‌های مکتوب باقی‌مانده مبتنی بر ترسی نگاشته شده که در عقاید و باورهای عوام در آن زمان ریشه‌داشته است. این باورها رویدادهای طبیعی را ناشی از خشم خداوند و عقوبت الهی می‌داند، البته این باورها تنها در گذشته باقی نمانده و تا به امروز هم پیش آمده و سبب شده‌اند در برخی منابع معاصر که همراه با آگاهی‌های به‌روز نیز هست، شاهد پریشان‌نویسی‌هایی درباره زلزله باشیم.
آخرین فعالیت گسل‌های اطراف مشهد در ۳۵۰ سال پیش
البته بسیاری از ادیبان و سفرنامه‌نویسان هم بوده‌اند که می‌توان شرح زلزله‌های بسیاری را در کتاب خاطرات آنان پیدا کرد. به‌عنوان مثال در سال 587خورشیدی زمین‌لرزه عظیمی به وقوع پیوست که موجب ویرانی نیشابور و از بین رفتن حدود 10هزار نفر شد. به گزارش «چارلز ملویل» عمق این زمین‌لرزه فاجعه‌بار به حدی بوده که در سرتاسر بخش بزرگی از خراسان باختری احساس شده و منطقه نیشابور را به کلی ویران کرده است. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بوده، به گونه‌ای که در چندین روستا حتی یک نفر نیز جان سالم به در نبرده است.
همچنین در سال ۷۱۵خورشیدی وقوع یک زمین‌لرزه ولایات خواف و زوزن را ویران کرده است. مجد خوافی در «روضه خلد» چنین گزارش می‌دهد: «زلزله‌ای از نوایب زمان که در مدت هزار سال کسی ندیده و نشنیده به خواف رسید. یعنی علی‌الخصوص به شهرجرد و نزدیک سحر زمین چنان جنبید که گفتی از مرکز خود خارج شد یا خود فلک خارج مرکز گشت، در لحظه‌ای قریب 20هزار خلق هلاک شدند و محبوس دل خاک گشتند.»
ویرانی مشهد
یکی دیگر از زلزله‌های مهیبی که خسارات فراوانی به اماکن و ابنیه مشهد وارد کرده، در سال ۱۰۵۲خورشیدی به وقوع پیوسته است. این حادثه عظیم که مقارن با حکومت شاه سلیمان صفوی بوده، موجب کشته شدن 4هزار نفر و ویرانی بخش عظیمی از شهر به‌ویژه ویرانی ابنیه‌های تاریخی شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد و عضو شورای شهر مشهد می‌گوید: مشهد بین دو گسل شمالی و جنوبی قرار گرفته و به اصطلاح ساندویچ شده است.
به گزارش صبح امروز، مسعود ریاضی پیرامون وضعیت مشهد از نگاه لرزه‌نگاری می افزاید: این دو گسل مهم مدت زمان زیادی بوده که زلزله فعالی نداشته که این طولانی شدن غیرفعال بودن گسل‌ها، خطر وقوع زلزله با ریشتر بالاتری را بیشتر می‌کند.
مشهد میان دو گسل
وی تصریح می کند: یکی از این گسل‌ها از جنوب مشهد می‌گذرد و از شاندیز شروع شده و گسل شمالی این شهر از کشف رود عبور کرده و آخرین فعالیت این گسل‌ها به سال ۱۰۵۲ شمسی مربوط می‌شود و حدود ۳۵۰ سال از آخرین زلزله در شهر مشهد و فعالیت این دو گسل می‌گذرد.
ریاضی در خصوص تمهیدات لازم در راستای ایمن‌سازی شهر مشهد در برابر فعالیت این گسل‌ها توضیح می دهد: عدم تراکم بالای جمعیت بر روی خط مرکزی این گسل‌ها، یکی از اصول مهم طرح تفصیلی که اکنون در دست تایید و تصویب شورای شهر است که بر این اساس ساختمان‌هایی با تراکم بالا در این نقاط اجازه ساخت نداشته باشند.
فاصله گسل‌ها تا مناطق مسکونی
عضو شورای مشهد می گوید: محل فعالیت گسل‌ها با مناطق مسکونی فاصله زیادی نداشته و در همان طرح تفصیلی مشاوران و مسئولان باید این مهم را لحاظ کنند که با توجه به نوع بستر خاک و فاصله با گسل، پروانه ساخت به ساختمان‌ها حتما با تراکم‌کمتری داده شود.
ریاضی تاکید می کند: زلزله‌ای که ۳۵۰ سال پیش مشهد را لرزاند، به طور تقریبی دوسوم شهر مشهد را ویران کرد و بیشتر جمعیت مشهد در ان برهه زمانی را نابود کرد و با توجه به احتمال تخریب بالا بایستی توجه ویژه‌ای به این مهم و طرح زلزله صورت بگیرد.
وی ابراز می کند: این تفکر که مشهد یک شهر مذهبی بوده و امام رضا نگه‌دارنده ان است باور غلطی بوده چرا که این حادثه قبل ترها رخ داده و حضور بارگاه رضوی و اعتقادات ما مغایرتی با اتفاقات طبیعت ندارد و باید مسائل فنی و مهندسی توجه بیشتری شود.
۶۰ درصد بافت شهری مشهد فرسوده است
هم چنین حمید کاظمی دکتری مهندسی زلزله، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد مشهد و عضو هئیت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی در خصوص استحکام بناهای مشهد در برابر زلزله می‌گوید: بناها به چند قسمت تقسیم شده و به طور کلی مشخص کردن یک عدد برای اعلام آمار میزان استحکام بناها عدد درستی نیست.
وی تصریح می‌کند: ساختمان‌های بافت فرسوده شهر، به طور حتم استحکام کمتری در برابر زلزله داشته و در صورت وقوع این بلای طبیعی آسیب بیشتری را به خود می‌بینند.
کاظمی اظهار می‌کند: حدود ۶۰ درصد از بناهای شهر مشهد از بافت فرسوده تشکیل شده، که این از نظر تعداد، آمار دقیقی نبوده چرا که هرچقدر قدمت ساخت بناها به امروز نزدیک‌تر شده تراکم بیشتری به ساخت و سازها داده شده و از خانه‌های تک واحده فاصله گرفتیم.
اجرای آیین‌نامه ایمن سازی در ساخت ساختمان‌ها
وی ابراز می‌کند: ساختمان‌هایی که در دو دهه اخیر پس از تصویب و اجرای جدی‌تر آیین‌نامه زلزله ساخته شدند، آسیب پذیری به شدت کمتری داشته و به طور تقریبی با توجه به میزان خطر مشهد، مقاومت نسبی بهتر و بیشتری را دارند؛ اگر چه این مقاومت‌ها بر اساس پیش‌فرضیات تعبیه شده است.
کاظمی تبیین می کند: تمام این آیین‌نامه‌ها بر اساس پیش فرضیات مهندسی تصویب شده و میزان آسیب واقعی و مقاومت ساختمان‌ها و مصالح در برابر زلزله، به طور حتم باید این حادثه به وقوع بپیوندد.
وی در خصوص استحکام ساختمان‌های شهر مشهد توضیح می‌دهد: ساختمان‌های قدیمی ما، عملا عضو مناسب و مقاومی در برابر زلزله ندارند.
ایمنی ساختمان‌های تجاری
کاظمی در خصوص ایمن بودن ساختمان‌های تجاری مشهد اظهار می‌کند: وضعیت ساختمان‌های تجاری مشهد همانند ساختمان‌های مسکونی بوده و در وضعیت بهتری قرار ندارند با این تفاوت که کمی اوضاع در ساختمان‌های تجاری بزرگ به خاطر حساسیت بهتر است اما ساختمان‌های تجاری کوچک در شرایط مناسبی قرار ندارند.
وی اذعان می‌کند: در راستای مقاوم سازی بناهای قدیمی سازمان‌هایی مانند نوسازی مدارس و برخی دیگر از ارگان‌های دولتی و غیر دولتی به این مقوله وارد شده و اقدام به مقاوم سازی ساختمان‌های زیر مجموعه خود کرده‌اند.
کاظمی ادامه می‌دهد: شهرداری در راستای مقاوم سازی نیز بسیاری از ساختمان‌های خود را در حوزه ایمن کرده اما حقیقت امر این است که به موجب هزینه‌های بسیار بالای مقاوم سازی عمدتا مردم سراغ مقاوم سازی نمی‌روند و با این کار یا این خطر را پذیرفته و یا آن‌را جدی نمی‌گیرند.
هزینه‌های بالای مقاوم سازی و عدم اقبال مردم از طرح‌های تخفیفی
وی با اشاره به عدم اجبار دولت جهت ایمن‌سازی ساختمان‌ها توضیح می‌دهد: در شهرهای بزرگ چیزی تحت عنوان مقاوم‌سازی منازل مسکونی و معمولی نداریم.
کاظمی در خصوص تمهیدات ساختمان نظام مهندسی یادآور می‌شود : این سازمان در خصوص مقاوم‌سازی اقدامات خاصی نداشته و بیشتر در راستای توسعه ساختمان‌های ایمن قدم برداشته است.
وی اشاره می‌کند: با توجه به هزینه‌های بسیار بالای مقاوم و ایمن سازی ساختمان‌ها تاکنون هیچ ارگان دولتی به این حوزه ورود نکرده و کمتر نیز مورد اقبال مردم و سرمایه‌داران قرار می‌گیرد.
کاظمی تاکید می‌کند:اگرچه سازمان طرح‌های تشویقی و تخفیفی زیادی برای مقاوم و ایمن‌سازان قرار داده که این طرح‌ها نیز در مقابل هزینه‌های آن بسیار ناچیز است و به همین علت، عملا هیچ رغبتی در شهروندان ایجاد نمی‌شود.
وی اذعان می‌کند: این هزینه‌های سنگین مقاوم‌سازی تنها مختص به ایران نبوده و تمام کشورهای دنیا با ان درگیر هستند.
وضعیت مطلوب ساخت و ساز در ایران
کاظمی در خصوص وضعیت ایمن سازی ساختمان‌های ایران در مقایسه با کشورهای همسایه تصریح می‌کند: وضعیت ساخت و ساز جدید ما تا حدودی خوب و مطلوب است و مهندسین و مجریان به وطایف خود آگاه بوده و به طور نسبی شرایط قابل قبولی در ایران برخوردار است.
مهندس ژاله پور معاونت اداره مدیریت بحران و پدافند غیر عامل اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی در گفت و گو با صبح امروز می‌گوید: زلزله در هر نقطه‌ای از کره زمین می‌تواند رخ دهد و تلفات وخسارات فراوانی داشته باشد اما براساس مطالعات علمی، در صورت بروز زلزله، گسل‌ها مستعدترین منطقه برای خروج امواج و آزاد شدن انرژی های زمین هستند.
شناسایی ۴ گسل در اطراف مشهد
وی ادامه می‌دهد: گسل به محل شکستگی‌های پوسته زمین اطلاق می‌شود. فعالیت های درونی زمین باعث جابجایی درمحل این شکست ها شده و زمین لرزه بوجود می‌آید. در واقع انرژی آزاد شده در هنگام حرکات سریع گسل ها عامل وقوع زلزله است.
ژاله‌پور ابراز می‌کند: در اسفند ۹۶ چهار گسل مهم شهر مشهد شناسایی شد که این گسل ها عبارتند از گسل کشف رود که در شمال شهر وجود دارد. گسل طوس، گسل سنگ بست – شاندیز و گسل جنوبی. سه گسل ابتدایی خارج از مشهد و قسمتی از گسل جنوبی در داخل شهر قرار گرفته است. هر چند تا این لحظه هیچ یک از گسل ها مسبب زلزله بزرگ و ویرانگری طی سده اخیر نبوده اند.
۹۰ شتاب نگار در سطح استان
وی در خصوص اقدامات این اداره کل در زمینه پیشگری و مقابله با زلزله می‌گوید: در راستای ایمن‌سازی شهرها، این مرکز ۶۰ دستگاه شتاب نگار خود را به ۹۰ دستگاه در سطح استان افزایش داده است.
ژاله‌پور اظهار می‌کند: تعریف شتاب نگار، به زبان ساده، جنبش زمان و رفتار گسل‌های یک شهر یا منطقه را ثبت و ضبط می‌کند و به واقع، آن چه در زلزله موجبِ خرابیِ ساختمان‌ها می‌شود همان شتاب زلزله است. متأسفانه در ۴۰ تا ۵۰ سالِ اخیر، ما اطلاعات و داده‌های درخوری درباره شتاب‌های جنبش زمین و زلزله‌های رخ داده، نداشته‌ایم که این سامانه‌ها کاستی‌های این حوزه را کاهش می‌دهند.