جعل تاریخ
واکنش صاحب نظران به ثبت جهانی خوشنویسی اسلامی در فهرست میراث ناملموس یونسکو به نام کشور ترکیه؛
مریم اصغری
خوشنویسی به معنی نوشتن همراه با خلق زیبایی است. برای درک و لذت بردن از تجربه بصری خوشنویسی باید بدانیم خوشنویس افزون بر نگارش یک متن، سعی داشته اثری هنری با ارزش‌های زیبایی شناختی خلق کند.
این هنر جنبه‌هایی از سنت را در دل خود دارد و تقریبا در تمام فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد اما در مشرق زمین و به‌ویژه در سرزمین‌های اسلامی و ایران در قله هنرهای بصری واقع است. آنچه در دوران شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی که به دست مسلمانان به وقوع پیوست، منجر به پیدایش انواع خوشنویسی اسلامی شد. خوشنویسی اسلامی و بیش از آن خوشنویسی ایرانی، تعادلی حیرت‌انگیز میان تمامی اجزا و عناصر تشکیل دهنده آن است. با این‌حال هنوز خوشنویسی ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت نرسیده و اگرچه نزدیک به یک دهه است که موضوع آن در دست بررسی نهادهای فرهنگی است، اما کندی این اقدامات باعث ایجاد نگرانی‌هایی در زمینه احتمال ثبت خوشنویسی توسط کشورهای همسایه شده و بیم آن می‌رود که همانند مواردی دیگری از این دست، خوشنویسی نیز توسط کشور دیگری در سازمان یونسکو به ثبت برسد.
به گزارش صبح امروز به نقل از هنر آنلاین، چندی پیش مسئولین ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، از ثبت جهانی خوشنویسی ایران در سال 2022 در یونسکو خبر دادند، اما به یکباره رسانه‌های کشور ترکیه، اخباری را از ارسال پرونده هنر خوشنویسی اسلامی برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو این کشور در سال 2020 منتشر کردند تا مشخص شود این کشور در کم‌توجهی چندساله مسئولان فرهنگی ایران، قصد دارد شهر استانبول را به عنوان پایتخت هنر خوشنویسی اسلامی مطرح سازد.
نگاهی به تاریخ هنر خوشنویسی نشان می‌دهد که کشور ترکیه تا پیش از سده نهم و به قدرت رسیدن دولت عثمانی سابقه‌ای در این عرصه نداشته، این درحالی است که پیش از این زمان، هنر خوشنویسی و کتابت قرآن در ایران در اوج اعطای خود قرار داشته و نام‌آورانی را در این عرصه داشته است. ترکیه، خوشنویس نامدار ایرانی، میرعماد قزوینی را در کتاب‌های خود به عنوان یک خوشنویس استانبولی معرفی کرده است. جعل در تاریخ را می‌توان از شعار “قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در استانبول نوشته شده است” که کشور ترکیه برای پرونده خوشنویس اسلامی به یونسکو ارائه داده است نیز مشاهده کرد.
برای بررسی این موضوع با علی شیرازی، حمیدرضا قلیچ‌خانی و جواد بختیاری از خوشنویسان و پژوهشگران هنر خط، گفت‌وگویی داشتیم تا نظرات آنها را در این‌باره جویا شویم.
تخریب تاریخ با شعار ساختگی
حمیدرضا قلیچ‌خانی، خوشنویس و پژوهشگر حوزه ادبیات و هنر بیان کرد: سازمان میراث فرهنگی سال گذشته پرونده خوشنویسی را در دست گرفت و از من خواسته شد که در جلسات آنها باشم و از شورای عالی انجمن خوشنویسان هم تقاضای کمک کردند، اما کار پرونده هنوز به اتمام نرسیده است.
این خوشنویس افزود: البته میراث‌های ناملموس فرهنگی توسط هر کشوری می‌تواند به ثبت برسد و کشورهایی مانند ایران، ترکیه، عراق و… می‌توانند با مشارکت یکدیگر خوشنویسی اسلامی را ثبت کنند، چون این مسئله یک میراث مشترک و چیزی متفاوت از آداب و رسوم خاص یک کشور است. اما کشورهایی که دارای تجربه بیشتر هستند یا تریبون شناخته شده‌تری دارند، بیشتر دیده می‌شوند و این بار هم ترکیه پیش‌دستی کرده و این برایش یک امتیاز است.
میرعماد قزوینی در کتاب صد خطاط استانبول
قلیچ‌خانی با اشاره به شعار کشور ترکیه برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو گفت: این یک شعار ساختگی است، چون کشور عثمانی قبل از سده نهم هجری اصلاً وجود خارجی نداشته است. این شعار را ناشران لبنانی به شکل “قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در لبنان به بهترین شکل چاپ شد” ساخته بودند. در واقع ترکیه قصد دارد ۵۰۰ سال فعالیت خود در حوزه خوشنویسی را به تمام تاریخ خوشنویسی اسلامی گسترش دهد، همان‌طور که میرعماد قزوینی، از مطرح‌ترین خوشنویسان ایرانی را در کتاب “صد خطاط استانبول”را نیز به سبب چند سال زندگی در استانبول از خوشنویسان خود حساب می‌کنند و این نکته مشخص است که کشور ترکیه در این حد می‌تواند تخریب تاریخ را انجام دهد. همچنین درباره مولانا با شعار و تبلیغات زیاد توانستند بخشی از حقایق را پنهان کرده و او را رومی معرفی کنند.
قلیچ‌خانی ادامه داد: خط تعلیق اولین خط ایرانی است و پس از آن خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به وجود آمد. این خطوط کاملاً مربوط به ایران هستند و می‌توانیم بدون دخالت کشورهای دیگر ابتدا آنها را ثبت ملی کرده و بعد به ثبت جهانی برسانیم، اما در این زمینه هم کوتاهی کرده‌ایم، بنابراین برای خنثی کردن اقدام ترکیه باید این خطوط کاملاً ایرانی به سرعت هر چه بیشتر ثبت شوند.
وی افزود: ما همیشه منتظر این هستیم که اتفاقی بیفتد و بعد نگران آن شویم، اما برای پیشگیری از این اتفاقات باید خط خاص ایرانی را در اسرع وقت ثبت جهانی کنیم. در حال حاضر خط نستعلیق را در کشورهای عربی به عنوان خط الفارسی می‌شناسند، اما اگر کشور دیگری این خط را به نام خود ثبت کند با توجه به اینکه دو کلمه نسخ و تعلیق هردو عربی هستند این ادعا می‌تواند مطرح شود که این خط نیز عربی است و آن زمان کار ما دشوار می‌شود.
ثبت دستاورد کشور ما به نام ترکیه
علی شیرازی درباره اقدام ترکیه اظهار کرد: کشور ترکیه در خوشنویسی سابقه طولانی و قابل قبول دارد، اما از زمانی که خط ترکیه در سال ۱۹۱۵ تغییر کرد، خوشنویسی این کشور به شهر استانبول محدود شده و در شهرهای دیگر آن خوشنویسی وجود ندارد. تعداد کسانی که آنجا خوشنویسی می‌کنند زیاد نیست اما همین افراد به شدت مورد حمایت دولت ترکیه و سازمان ارسیکا که زیرمجموعه سازمان کنفرانس اسلامی است، هستند.
شیرازی افزود: کشور ما سابقه بسیار پررنگی در خوشنویسی دارد و هنرهای سنتی و ملی ما به ویژه خوشنویسی و کتاب‌سازی از سال‌ها پیش در اکثر موزه‌ها و مجموعه‌های مهم دنیا وجود داشته است و هر سال نیز این آثار در چندین حراجی بزرگ دنیا به فروش می‌رسند. سازمان‌هایی که در زمینه ثبت این دستاورد بزرگ ایرانیان فعالیت دارند بسیار کم‌کاری می‌کنند و نتیجه این می‌شود که ترکیه دستاورد کشور ما را به نام خود ثبت کند.
او با اشاره به شعار کشور ترکیه که نگارش قرآن را به این کشور محدود کرده است گفت: این انحصار به‌هیچ‌وجه درست نیست. قرآن‌هایی که در ایران نوشته‌شده بسیار زیاد است و حتی در طول سال‌ها ده‌ها هزار قرآن نفیس دست‌نویس از کشور خارج شده‌اند. جایگاه ترکیه در خوشنویسی غیرقابل انکار است و فعالیت‌های آنها باید ارج گذاشته شود، اما اینکه کشوری با ایجاد یک شعار خاص بخواهد همه این دستاوردهای فرهنگی و هنری را به نام خودش بزند درست نیست.
کار را به دست کسانی بسپارید که بدانند چه کنند
شیرازی ادامه داد: متأسفانه بخش فرهنگی کشور ما گرفتاری‌های اداری فراوانی دارد و افراد زیادی در آن مشغول هستند که معلوم نیست چه کاری انجام می‌دهند و هیچ نتیجه‌ای از فعالیت آنها دیده نمی‌شود. دولت هیچ‌وقت تولیدکننده و توزیع‌کننده خوبی نیست و به همین دلیل باید کاری کند که همه چیز به دست مردم باشد. تا وقتی که بخش خصوصی آزاد نشود و رقیبی به نام دولت داشته باشد، هیچ کاری از پیش نمی‌رود. نمونه بارز این مسئله انجمن خوشنویسان است که به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد که توسط هنرمندان تشکیل و اداره می‌شود ۷۰ سال است که کار می‌کند و آثار درخشانی ارائه کرده است. امیدوارم بخش‌های فرهنگی دولت یا تعطیل شوند و یا کار را به دست کسانی بسپارند که می‌دانند چه باید بکنند.
کوتاهی مفرط مسئولان فرهنگی
جواد بختیاری نیز با بیان اینکه تأخیر در ثبت خوشنویسی در میراث ناملموس یونسکو ناشی از کوتاهی مفرط مسئولین فرهنگی ماست، افزود: وقتی مسئول انجمن خوشنویسان بودم به صورت جدی پیگیر ثبت جهانی خوشنویسی بودم و کارهای مقدماتی آن انجام شد. در سال‌های ۹۴ و ۹۵ جلسات مختلفی برگزار شد اما با کوتاهی مسئولین مواجه شدم و این کار را پیگیری نکردند.
بختیاری ادامه داد: البته با توجه به اینکه در طرح ترکیه اسمی از خط نستعلیق برده نشده و اسم قرآن را آورده‌اند، این مسئله جنبه عام دارد. اما ترک‌ها نشان دادند که باهوش‌تر از این حرف‌ها هستند و از ما جلو زده‌اند. سازمان میراث فرهنگی و یونسکو ایران باید در تنظیم زمان ثبت خوشنویسی جلوتر از ترکیه قرار می‌گرفتند و با تمرکز روی آنچه در حوزه فرهنگ مؤثر است؛ اقدامات مهم‌تر را در اولویت قرار می‌دادند.
سیاست فرهنگی منسجم ترکیه
او با اشاره به شعار ترکیه گفت: موارد دیگری هم بوده که ترکیه یا کشورهای همسایه آثار هنری و فرهنگی ایران را به نام خود ثبت کرده‌اند. آنها سیاست فرهنگی منسجمی دارند و در زمینه خواسته‌های خود جدی عمل می‌کنند. این مسئله هشداری برای ماست که در خط نستعلیق که کاملا متعلق به ایران است فرصت‌ها را از دست ندهیم
بختیاری افزود: ترک‌ها خوشنویسان بزرگی در خطوط نسخ و ثلث دارند که قرآن با آنها نوشته می‌شد و احتمالا مسئله ثبت خوشنویسی ترک‌ها نیز در این حوزه خواهد بود، زیرا آنها در نستعلیق حرفی برای گفتن ندارند.