درخشش جهانی گوهر خراسان
محمدعلی علی‌نژاد
مشهد سال 1396 به عنوان شهرجهانی گوهرسنگ ها انتخاب و معرفی شد، عنوانی که برای مشهد دستاوردی بین المللی محسوب می‌شود و فرصت‌های زیادی را پیش روی این شهر قرار می‌دهد، گزارش میراث آریا از شرایط و فرآیند جهانی شدن مشهد به عنوان شهرجهانی گوهرسنگ‌ها و ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های جهانی شدن این هنر صنایع‌دستی را می‌خوانید.
چگونگی انتخاب شهرهای جهانی صنایع دستی
براساس آیین‌نامه کلیه شهرهای کشور بطور مستقل می توانند با توجه به وجود یک رشته صنایع دستی که در سطح ملی و جهانی شهرت قابل قبولی داشته باشد، نامزد دریافت عنوان شهر جهانی صنایع دستی شوند.(world craft city) برهمین اساس و برپایه مصوبه شورای جهانی صنایع دستی در سال 2014 میلادی شهرهای جهانی صنایع دستی باید دارای ویژگی‌هایی باشند و پس از انتخاب، به روند روبه گسترش خود در زمینه‌های هفتگانه ادامه بدهند. اعتبار شهر جهانی به مدت چهار سال بوده و پس از طی مدت چهارسال و به شرط رعایت ایجاد تمامی استانداردها و ایجاد ویژگیهای مندرج در این دستو‌رالعمل این عنوان قابل تمدید خواهد بود.
ویژگیهای شهرهای جهانی صنایع دستی
شهرجهانی، باید وظایف تعریف شده خود را در قالب فعالیت‌های صورت گرفته در حوزه صنایع دستی به صورت گزارش‌های سالانه به شورای جهانی صنایع دستی ارائه دهد. با رسمیت پیدا کردن هر شهر جهانی صنایع دستی تبلیغات ملی و بین‌المللی برای معرفی تمامی حوزه صنایع دستی آن شهر انجام می‌شود. بکارگیری صنایع دستی در نمادهای زندگی اجتماعی آن شهر مانند عناصر شهری، فضاها و بافت‌های شهری بیش از پیش به چشم بخورد.
همچنین تبادل هنرمندان و اعزام هنرمندان آن شهر به سایر مناطق و شهرها با هماهنگی شورای جهانی صنایع دستی و ساخت دهکده صنایع دستی برای بازدید گردشگران در شهر جهانی، بهبود روابط دوستانه بین هنرمندان شهر جهانی با سایر هنرمندان جهان و ارائه کمک، تشویق و رونق کسب و کار هنرمندان شهر جهانی بگونه‌ای که این موارد تغییر عمدهای نسبت به قبل از انتخاب صورت گرفته باشد که برای انتخاب مشهد به عنوان شهرجهانی گوهرسنگ‌ها تمامی این ویژگی ها در قالب استانداردها و شرح وظایف شهر جهانی به صورت مجزا ارائه شده است.
استانداردهای شهر جهانی صنایع دستی
بر اساس استانداردهای تعریف شده هر شهری که دارای ویژگی‌ها و شرایط مورد نظر باشد می‌تواند با ارائه درخواست رسمی روسای دولتی شهر و تصمیم‌گیرندگان بخش صنایع دستی آن شهر مانند مدیرکل مربوطه و ارائه آن درخواست‌ها به معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان بالاترین مقام رسمی صنایع دستی در آن کشور بعنوان متقاضی کسب عنوان شهر جهانی صنایع دستی معرفی شود تا پس از ارزیابی‌های به‌عمل آمده توسط هیئت داوری شورای جهانی صنایع دستی و بررسی در میان روسای مناطق مختلف شورای جهانی صنایع دستی و مجمع اصلی به‌عنوان شهر جهانی صنایع دستی انتخاب و معرفی شود.
مزایای شهرهای جهانی
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره مزایای اقتصادی و فرهنگی اجتماعی شهرهای جهانی می‌گوید: معرفی و فروش محصولات در سطح جهانی، تبدیل شدن به برند بین‌المللی، رونق کسب و کار هنرمندان و صنعتگران از جمله مزایای اقتصادی و معرفی زوایای فرهنگی و اجتماعی شهر و استوارشدن پایه ملی فرهنگی صنایع دستی جامعه در سطح بین المللی از مزایای فرهنگی اجتماعی شهرهای جهانی صنایع دستی است.
ابوالفضل مکرمی‌فر ادامه می‌دهد: استانداردهای تدوین شده در قالب پنج محور کلی شامل اطلاعات محصول صنایع دستی، ارزش محصولات، روش‌های آموزش در تولید محصولات، وضعیت صنعتگران و هنرمندان، برنامه‌های مشارکت‌های خلاقانه و نمای کلی شهر است که مشهد به عنوان شهر داوطلب اخذ عنوان شهر جهانی صنایع دستی، این شرایط را داشته است.
مشهد چگونه جهانی شد؟
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌رضوی درباره روند جهانی‌شدن مشهد، شهر جهانی گوهرسنگ‌های قیمتی اظهار میکند: بررسی پتانسیل‌های شهر مشهد برای پیشنهاد نامزدی شهر جهانی سنگ‌های قیمتی از نیمه دوم سال 1394 آغاز و در دی‌ماه سال 1394 از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی به شورای جهانی صنایع دستی طرح پیشنهادی ارائه شد. هم چنین نامه تایید استاندار، شهردار و فرماندار مشهد به همراه طرح پیشنهادی نیز به شورای جهانی صنایع دستی ارائه شد.
مکرمی‌فر ادامه می‌دهد: پس از ارسال پرونده برای بررسی به کشور چین و بررسی و تایید پروپوزال و حضور هیئت بازرسی در اردیبهشت 1395 در مشهد، ستادی برای این موضوع در اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تشکیل شد.
او می‌گوید: در اردیبهشت 96 برنامه‌های بازدید از مراکز آموزشی، علمی، فرهنگی، تولید و عرضه سنگ‌های قیمتی و داوری در روزهای 12 و 13 اردیبهشت ماه سال 96 توسط گروه داوری شورای جهانی صنایع دستی منطقه آسیا و اقیانوسیه به سرپرستی خانم دکتر غدا هیجاوی انجام شد و پس از ارسال نتایج این داوری به مقر اصلی شورا در چین و معرفی مشهد به عنوان شهر جهانی سنگ‌های قیمتی از سوی این شورا اعلام شد.
منطقه توس خاستگاه علم گوهرشناسی در جهان
استان خراسان رضوی به دلیل تنوع زمین شناختی نشات گرفته از رخدادهای مختلف زمین‌ساختی، محل ظهور و پیدایش بسیاری از کانی‌های ارزشمند و به سبب وسعت زیاد از نظر شرایط طبیعی متنوع و دارای ویژگیهای خاصی است. مورخان بر این باورند که خاستگاه علم گوهرشناسی در جهان منطقه توس بوده است. دانشمندانی همچون ابوعلی سینا، جابربن حیان طوسی، ابوریحان بیرونی و ذکریای رازی در کتاب‌های خود به این گونه سنگ‌ها پرداخته و به اثرات آنها اشاراتی داشته‌اند. وجود معدن فیروزه در منطقه به عنوان قدیمی‌ترین و با کیفیت‌ترین معدن دنیا با قدمتی بیش از پنج هزار سال، نشان می‌دهد که توجه به سنگ‌های قیمتی در این ناحیه از کشور ریشه در دوره ماقبل تاریخ دارد. از سوی دیگر جاذبه‌های گردشگری خراسان رضوی از جمله وجود بارگاه ملکوتی رضا (ع) در مشهد و اعتقادات مذهبی در استفاده از سنگ‌هایی مانند فیروزه و عقیق در نماز و عبادات این شهر را به عنوان قطب دادوستد این گونه سنگ‌های قیمتی تبدیل کرده است.
وضعیت تاریخی و جغرافیایی شهر
به گفته تاریخ، مشهد و توس از دیرباز مهد فرهنگ، هنر، دانش و خاستگاه وقایع مهم تاریخی بوده است که یکی از مهمترین آنها حضور و خاکسپاری امام هشتم شیعیان و شکل‌گیری حرم مطهر رضوی در این سرزمین می‌باشد. اهمیت و ارزش مکانی شهر مشهد مرهون وجود حرم مطهر رضوی در این شهر است که همه ساله بیش از 30 میلیون گردشگر را از سراسر کشور و سایر کشورهای جهان به سوی خود فرا می‌خواند. این حرم باشکوه و مجموعه تاریخی و هنرمندانه شامل صحن‌ها، ایوان‌ها، رواق‌ها، موزه‌های غنی و کتابخانه‌های مرکزی است. کاشی کاری‌های زیبای زرین فام، معرق، مزین به آیات کریمه و احادیث جلوه خاصی به این حرم بخشیده است. از دیگر آثار باشکوه داخل حرم سه محراب زیبای زرین فام متعلق به قرن 7 هجری و ضریح طلا پوش امام رضا (ع) است که با خط ثلث، نستعلیق، آیات قرآن مجید و اشعار فارسی مزین شده است.
این شهر در سال 1388 هجری شمسی رسماً به عنوان پایتخت معنوی “ایران” و در سال 2017 میلادی به عنوان “پایتخت فرهنگ اسلامی” برگزیده شد. اقتصاد شهر مشهد متکی بر گردشگری مذهبی است و در کنار آن مراکز تجاری بزرگ و امکانات پزشکی قابل توجه، موجب رونق گردشگری تفریحی و گردشگری سلامت در این شهر شده است.
تعداد هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی در خراسان رضوی
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌رضوی درباره وضعیت هنرمندان صنایع دستی خراسان رضوی می‌گوید: بر اساس آخرین آمار معاونت هنرهای سنتی و صنایع دستی کشور، در حال حاضر نزدیک به 370 رشته در 15 گروه طبقه‌بندی شده‌اند که در استان خراسان رضوی 70 رشته به ثبت رسیده است. شهر مشهد با بیش از 62 رشته فعال صنایع دستی، یکی از شهرهای مطرح کشور در این حوزه است. همچنین با بیش از 8900 کارگاه انفرادی و گروهی و وجود بیش از 20هزار هنرمند و صنعتگر، از لحاظ جمعیت شغلی نیز جزو سه شهر اول کشور محسوب می شود.
مکرمی‌فر می‌افزاید: از مهمترین رشته‌ها می‌توان به زیورآلات سنتی، حجاری سنگ، گلیم‌بافی، سراجی‌سنتی، گلدوزی‌دستی مشهد، کاشی‌معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی‌سازی سنتی، منبت چوب، گره چینی، معرق چوب، فیروزه کوبی، سفال و سرامیک، طراحی سنتی، مشبک چوب، مشبک فلز، نازک کاری چوب، معرق چرم، معرق فیروزه، مقرنس کاری،گچ بری، نگارگری ایرانی، آینه کاری و… اشاره کرد.
گوهر و گوهر تراشی
هر کانی و یا ماده‌ای که بتوان جهت مصارف زینتی مورد استفاده قرار داد گوهر (Gem) نامیده می شود. برش و تراش کانی جواهر را گوهرتراشی و تراشکار را گوهر تراش می‌نامند و هر گوهرتراش، در تراش نوعی گوهر مهارت دارد، در شهر مشهد تراش گوهرها به دو گونه سنتی و نوین انجام می‌گیرد.
در برخی از کارگاه‌های مشهد به شیوه سنتی تراش سنگ انجام می‌شود و روش‌های سنتی تراش را حفظ کرده است. گوهرتراشان شیوه سنتی، فن و هنر خود را به صورت نسل به نسل حفظ کرده و انتقال می‌دهند.
یکی دیگر از روش‌های تراش گوهر سنگ شیوه‌های نوین است، این گروه از کارگاه‌ها با تمامی شیوه‌های تراش آشنا و اغلب فضای مناسب جهت دوره‌های آموزشی تراش سنگ‌های قیمتی را دارا هستند. ابزار، دستگاه‌ها و فنون به کار گرفته شده در این کارگاه ها به روز بوده و کانی و فنون تراش به صورت علمی مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
گوهرهای موجود در خراسان رضوی
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان این که سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها از دیدگاه محیط تشکیل جایگاه متفاوتی دارند و طیف بسیار گسترده‌ای از شرایط فشار و دما در پیدایش آنها اثر گذار است، می‌گوید: ایران کشوری است که در زمین‌شناسی دارای پتانسیل مناسب، از لحاظ مواد معدنی و از جمله سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است، مهمترین آنها ازجمله فیروزه، عقیق، ژاسپر، کوارتز و گارنت است.
اقدامات حمایتی و توسعه زیر ساخت‌ها
دبیر شهرجهانی گوهر سنگ‌ها درباره اقدامات حمایتی و توسعه زیر ساخت‌ها می‌گوید: راه اندازی موزه و نمایشگاه دائمی ایرانشید واقع در موزه بزرگ خراسان، راه‌اندازی موزه و نمایشگاه دائمی ایرانشید واقع در پردیس توس، تدریس چهار رشته هنری اعم از تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، آیینه‌کاری و گچ بری، کاشی هفت رنگ و نگارگری در این هنرستان، حضور در نمایشگاه و راه‌اندازی تشکل مرتبط با این حوزه از دیگر اقدامات بوده است.
ملیحه سلطانی پیرامون دستاوردها و کاستی‌های مشهد به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها اظهار میکند: با اینکه از ابتدا برنامه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها برنامه‌ای چهار ساله بود، اما هنوز تاریخی برای به اتمام رسیدن این فرصت به ما اعلام نشده است.
او می‌افزاید: نشان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها معمولا به شهردار اهدا می‌شود که این اتفاق در مشهد نیز رخ داد. اما متاسفانه در مشهد به دلیل اینکه شاخص‌های زیاد دیگری در بخش گردشگری مانند مسافران، زائران و… دارد، به این موارد چندان اهمیت داده نمی‌شود که به نظر من بسیار اشتباه است. ضمن این که توسعه زمانی رخ می‌دهد که برنامه‌ریزی اساسی نیز صورت گیرد.
دبیر شهر جهانی گوهرسنگ‌ها خاطرنشان میکند: در مدت چهار سالی که به ما زمان داده شد، تنها می‌توانستیم زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و آموزشی را در این زمینه تعریف و پایه‌ریزی کنیم، البته ممکن است که این زیرساخت‌ها به نتیجه‌ای هم نرسند، چرا که هدف شهر جهانی این است که از هویت سنتی به هویت مدرن‌تری برسیم.
بازار رضای مشهد در طراحی و نحوه تولید گوهرسنگ‌ها ساختاری سنتی دارد
سلطانی ادامه می‌دهد: برای مثال بازار رضای مشهد در موضوعات مختلف مانند طراحی، نحوه و مقدار تولید ساختاری سنتی دارد، اما از ما به عنوان یک صنعتگر و شهری که چهار سال با عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها معرفی شده است، این توقع وجود دارد که در اقتصاد جهان حضور پیدا کنیم و تولید را بالا ببریم که تمام این موارد تنها با تغییر ساختار سنتی امکان‌پذیر خواهد بود.
دبیر شهر جهانی گوهرسنگ‌ها متذکر می‌شود: این دبیرخانه توانسته در حیطه کاری خود کارنامه بسیار خوبی را رقم بزند و برای دیگر شهرهای جهانی الگوبخش باشد. یکی از سیاست‌های این دبیرخانه تعامل با بخش خصوصی و برخی از بخش‌های دولتی بوده که منجر به نتایج خوب نیز شده است.
افزایش ماندگاری زائر در مشهد
سلطانی در خصوص فعالیت‌های این دبیرخانه می‌گوید: یکی از این نتایج خوب تاسیس موزه‌های متفاوت است که قبل از اینکه مشهد به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها معرفی شود، وجود نداشتند. در حال حاضر با پیگیریهای این دبیرخانه با بخش خصوصی و سازمان زمین‌شناسی سه موزه تاسیس شد که یکی از آنها در موزه بزرگ خراسان، دیگری در مسیر توس به هارونیه و مورد بعدی در پارک علوم زمین‌شناسی شمال شرق کشور در دسترس است.
تشکیل تیم حرفه‌ای از طراحان جواهرات
او اضافه میکند: دومین مورد از فعالیت‌های دبیرخانه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها در مشهد مربوط به طراحی است. زمانی که داوران به مشهد سفر کرده بودند، به طراحی‌ها انتقاد داشتند، به همین دلیل با بخش خصوصی که گروه سازندگان طلا و نقره مشهد نیز بودند، از سال 95 هر چهارشنبه یک استاد درجه یک از تهران برای آموزش طراحی جواهرات و زیورآلات با نرم‌افزار که نیاز روز بازار است، به مشهد دعوت شد. با انجام این کار در حال حاضر با هم‌افزایی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان فنی و حرفه‌ای، گروه سازندگان طلا و نقره مشهد به عنوان بخش خصوصی و کانون جواهرات ایران تیم حرفه‌ای از طراحان داریم که باعث شده‌اند در سطح کشور و منطقه حرفی برای گفتن داشته باشیم.
سلطانی خاطرنشان میکند: فعالیت بعدی این دبیرخانه توسعه آموزش در هنرستانها بوده است، هنرستان «هنرهای ایرانی- اسلامی» اولین هنرستان هنرهای ایرانی و اسلامی است که دبیرخانه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها و میراث فرهنگی از سال 95 پیگیر تاسیس آن هستند و در حال حاضر ساختمان این هنرستان آماده است و به عنوان اولین هنرستان هنرهای ایرانی- اسلامی با اولویت رشته‌های گوهرشناسی، گوهرتراشی و رشته‌های مرتبط با شهر جهانی جزء افتخارات استان و ایران محسوب می‌شود.
گسترش ژئوتوریسم و افزایش ماندگاری گردشگران در مشهد
او یادآور می‌شود: ژئوتوریسم از دیگر عواملی است که پس از شهر جهانی بسیار به آن پرداخته و موفق شد که مجوزهای خوبی را دریافت کند و در حال حاضر به دلیل موضوع ژئوتوریسم نیز می‌توان گردشگران را یک روز دیگر در مشهد نگه داشت.
دبیر شهر جهانی گوهرسنگ‌ها می‌گوید: اقدام بعدی دبیرخانه شهر جهانی گوهرسنگ‌ها تاسیس مرکز فناوری‌های پیشرفته در دانشگاه فردوسی مشهد در سال 96 بود که با پیگیریهای این دبیرخانه دانشگاه فردوسی در این مرکز بخشی را به گوهرسنگ‌ها اختصاص داده است و افراد می‌توانند با مراجعه به این مرکز مشکلات خود در رابطه با گوهرسنگ‌ها را برطرف سازند.
سلطانی تصریح میکند: به طور قطع، اگر ارگان‌هایی مانند شهرداری با ما تعامل می‌داشتند و به ما کمک می‌کردند یا دیگر بخش‌ها مانند استانداری اهمیت بیشتری برای این موضوع قائل می‌شدند، اتفاقات بهتری در این زمینه رخ می‌داد.
ضرورت بازبینی قوانین صادرات و واردات محصولات مرتبط با گوهرسنگ‌ها
سلطانی در خصوص انتخاب دوباره مشهد با عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها ابراز میکند: شاید انتخاب دوباره مشهد با این عنوان برای بزرگان شهر چندان مهم نباشد، چرا که در این چهار سال اولویت‌های آنها را مشاهده کردیم و دیدیم که عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها برای آنها جزء اولویت‌ها محسوب نمی‌شود، با وجود این ما در این چهار سال تمام تلاش خودمان را کرده‌ایم تا زیرساخت‌هایی را به وجود بیاوریم، اما اگر همکاری‌های وسیع‌تری صورت می‌گرفت، فعالیت‌های چند برابری نسبت به فعالیت‌هایی که انجام شد، رخ می‌داد.