تنش زدایی در عین تداوم خصومت
علی روغنگران
تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن، بار دیگر بحث مذاکره میان ایران و آمریکا و به طور کلی تنش‌زدایی میان دو کشور را داغ کرد. در ازای آزادی مایکل وایت، زندانی آمریکایی در ایران، دکتر مجید طاهری، زندانی ایرانی در آمریکا، آزاد شد. همچنین، قبل از این تبادل، سیروس عسکری، زندانی سابق ایرانی در آمریکا، به ایران بازگشت. این نخستین بار نیست که میان ایران و آمریکا تبادل زندانی اتفاق می‌افتد. پیش از این، ژیو وانگ و مسعود سلیمانی، میان ایران و آمریکا مبادله شده بودند. اما این بار، مبادله زندانیان در شرایطی اتفاق افتاد که تنش‌ها میان تهران و واشنگتن به خاطر تلاش کاخ سفید برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران و همچنین صادرات بنزین ایران به ونزوئلا شدت گرفته بود. از این رو، مبادله زندانیان به عنوان اقدامی برای تنش زدایی و حتی شروع مذاکره قلمداد شد. رئیس جمهور آمریکا، از ایران برای آزادی مایکل وایت، نظامی سابق آمریکایی، تشکر کرد. ترامپ همچنین مقام‌های ایرانی را به مذاکره با آمریکا فراخواند و گفت لازم نیست تا انتخابات آمریکا صبر کنند او اطمینان داد که خودش پیروز انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست. ترامپ در حساب توئیترش نوشت: “تشکر از ایران، این نشان می‌هد که توافق ممکن است. ” او در توئیت دیگری با ابراز شادی از بازگشت مایکل وایت به آمریکا نوشت: “تشکر از ایران. تا انتخابات آمریکا صبر نکنید تا بخواهید یک ماجرای بزرگ درست کنید. من برنده می‌شوم. شما الان به توافق بهتری می‌رسید!”
مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا هم از “اقدام سازنده” ایران ابراز خشنودی کرد. در کنار دعوت ترامپ از ایران برای مذاکره با آمریکا «برایان هوک» نماینده آمریکا در امور ایران روز جمعه به سیاست فشار آمریکا بر ایران تاکید کرد و گفت که آمریکا به سیاست تحریم‌های سنگین خود علیه ایران ادامه خواهد داد تا تهران را به میز مذاکره بازگرداند.
اما در نقطه مقابل، ایران واکنش مثبتی به دعوت ترامپ نشان نداد. محمد جواد ظریف با به اشتراک گذاشتن تصویری از توئیت تشکر ترامپ، خطاب به وی نوشت: «ما، برخلاف اقدامات زیردستان شما، به تبادل انسان دوستانه دست یافتیم.»
او در واکنش به درخواست ترامپ از ایران برای انجام توافق جدید با آمریکا، تصریح کرد: “ما زمانی که شما وارد دفتر [ریاست جمهوری] شدید، توافقی داشتیم. ایران و دیگر اعضای برجام هرگز میز را ترک نکردند.”
رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در ادامه افزود: «مشاوران شما – که اکثرا تا الان اخراج شده اند – قمار احمقانه‌ای انجام دادند. اینکه چه زمانی بخواهید آن [اشتباه] را اصلاح کنید، به شما بستگی دارد.»
ایران می گوید زندانی آمریکایی را به خاطر مسائل بشردوستانه آزاده کرده است. یک مقام اطلاعاتی در این باره توضیحاتی داده که مهم است. مدیرکل ضدجاسوسی وزارت اطلاعات روز شنبه اظهار کرد: “اطلاعات معاونت ضدجاسوسی وزارت اطلاعات نشان می‌دهد که برخی سیاسیون در آمریکا مِن جمله برایان هوک در نظر داشتند از فوت مایکل وایت به دلیل بیماری مزمن، حداکثر بهره برداری سیاسی را علیه جمهوری اسلامی ایران و در قالب یک بمب خبری به عمل آورند که با آزادی وی؛ این فرصت رفتار غیر انسانی نیز از آنان سلب گردید.”
با توجه به شرایط موجود به هیچ وجه امکان و زمینه‌ای برای عادی شدن ارتباطات ایران و آمریکا وجود ندارد. تبادل زندانیان نیز ناشی از شرایط داخلی دو کشور است. با توجه به شیوع بیماری کرونا هم ایران و هم آمریکا ناچار بودند که زندانیان را آزاد کنند. اگر یک آمریکایی در زندان ایران و یا یک ایرانی در زندان آمریکا اتفاقی برایش بیافتد، دو کشور سخت بتوانند این حادثه را توجیه کنند. هر اتفاق ناگواری نتیجه نامطلوب سنگینی بر روابط دو کشور دارد و در فضای بین المللی نیز تاثیرگذار است. امسال اما سال انتخابات آمریکاست و ترامپ می‌خواهد امتیاز به دست بیاورد. ولی شرایطی که بخواهد با ایران ارتباط برقرار کند هیچ تغییری نکرده است. ایران هم هیچ پالسی برای بهبود روابط صادر نکرده است. ترامپ با توجه به کاهش سطح محبوبیتش می‌خواهد یک فضای تبلیغاتی در این رابطه راه بیاندازد. او به ایران همان نگاهی را دارد، که به کره شمالی دارد. او می‌خواهد هر جور شده با ایران ارتباط بگیرد و از خودش یک قهرمان بسازد و امتیازی در بحبوحه انتخابات کسب کند. اظهار نظر و اقدام ترامپ به نوعی نمایشی است. در استراتژی ایران هم هیچ تغییری به وجود نیامده است که روزنه‌ای باشد بر برقراری روابط و گفتگو با آمریکا. در این میان اما دو دیدگاه وجود دارد.
دیدگاه موافق مذاکره: عده ای معتقدند الان بهترین زمان برای مذاکره با آمریکا است. آنها بر این باورند که اگر ایران می‌خواهد پای میز مذاکره برود، حالا بهترین زمان است. به چند دلیل، اول اینکه ترامپ در آستانه انتخابات می‌خواهد یک امتیاز بزرگ برای انتخابات به دست بیاورد، ایران هم می‌تواند در سایه این خواسته و آرزوی ترامپ، به اهداف بزرگتری فکر کند. از طرف دیگر ترامپ اهل معامله است و ذهنیت تجاری او در رفتار و گفتارش می‌تواند باعث شود با او مذاکره کرد. دلیل دیگر این است که اگر ترامپ در دور دوم نیز پیروز انتخابات شود، سعی خواهد کرد تا شرایط را برای ایران سخت‌تر کند. علی‌رغم تمام اتفاقاتی که در آمریکا رخ داده، از جمله ناآرامی‌های اخیر، شیوع کرونا و تبعات آن، وضعیت اقتصادی و … ترامپ هنوز شانسش را برای انتخاب مجدد از دست نداده است. نباید این نکته را فراموش کرد که حزب جمهوری خواه مجموعه‌ای از آرای غیرسیال دارد. این درحالی است که آرای حزب دموکرات سیال است و در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است. از سوی دیگر شاید در عرض 5 ماه آینده رئیس جمهوری آمریکا بتواند ناکارآمدی‌ها و ناتوانی‌های دولتش را کمتر کند و وضعیت اقتصادی را بهبود دهد.
دیدگاه مخالف مذاکره: عده‌ای دیگر اما معتقدند الان زمان مناسبی برای مذاکره با ترامپ نیست، چرا که او از برگ ایران برای پیروزی در انتخابات استفاده خواهد کرد و ممکن است با ورود ایران به مذاکره، پیروزی ترامپ قطعی شود و این برای جهان هم خوب نیست.
البته هیچ نشانه‌ای از جانب ایران برای مذاکره وجود ندارد و به نظر می‌رسد استراتژی ایران ادامه تقابل با آمریکاست و هیچ علائمی برای نزدیک شدن به آمریکا دیده نمی‌شود. واقعیت این است که صرف ابراز تمایل به مذاکره و امضای توافق با ایران هرگز نتوانست دولت ایران را به ورود به مذاکره متقاعد کند. در سپتامبر 2019، ترامپ با وساطت اروپایی‌ها تلاش کرد که با حسن روحانی در سازمان ملل دیدار کند. اما اصرار کاخ سفید بر ادامه تحریم ها، مانع از چنین دیداری شد. این اصرار هنوز ادامه دارد و تغییری در آن اتفاق نیفتاده است. به عکس، آمریکایی‌ها اکنون معتقدند که سیاست اعمال «فشار حداکثری» علیه ایران موفق بوده است. برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، بعد از تبادل اخیر زندانیان به صراحت به این مسئله اشاره کرد. او پیش تر، گفته بود که ایران دو گزینه دارد: یا با آمریکا مذاکره کند یا فروپاشی اقتصادی را مدیریت کند.
همین اصرار بر ادامه تحریم ها باعث شده که تا به امروز، ایران هیچ تمایلی برای مذاکره با دولت ترامپ از خود نشان ندهد. در چنین شرایطی شاید اقدام دو کشور در مبادله زندانیان را بتوان “تنش زدایی در عین تداوم خصومت” نامید.