افزایش حاشیه‌نشینی با عملیاتی شدن پیشنهاد پرویز فتاح
پروژه مسکن مهر در دولت نهم برای خانه‌دار کردن قشرهای کم‌درآمد اجرایی شد که طبق آن، دولت با واگذاری زمین رایگان سعی داشت خانه‌سازی را تشویق کند. درواقع مهمترین هدف در طرح مسکن مهر، تأمین مسکن ارزان‌قیمت و آسان برای اقشار کم‌درآمد بوده است و خانه‌های ساخته شده در این طرح عموماً در حاشیه شهرها قرار داشتند.
به گزارش صبح امروز، انتقادات زیادی به پروژه مسکن مهر که ابتکار دولت نهم بوده وارد است از غیرعلمی بودن مکان‌یابی این پروژه‌ها و نبود زیرساخت‌های لازم در این مناطق تا بی‌توجهی به هویت شهری در آن. این درحالیست که اخیراً پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان در حاشیه دیدار با استاندار خراسان رضوی از اعلام آمادگی این بنیاد برای ساخت خانه در حاشیه شهر مشهد خبر داده است. فتاح بیان کرده «از آنجایی که حساسیت ویژه‌ای در خصوص وضعیت حاشیه شهر مشهد وجود دارد، بنیاد مستضعفان آمادگی کامل جهت ساماندهی وضعیت اقتصادی خانوارها و مشارکت در پروژه ساخت مسکن در این مناطق را دارد».
فارغ از اینکه این پیشنهاد در راستای چه اهدافی ارائه شده و با چه دانش و مطالعات جامعی همراه بوده است این پرسش مطرح می‌شود که در صورت تحقق این پیشنهاد و ساخت مسکن برای حاشیهنشینان شهر مشهد و عدم توجه مسئولان و مدیران شهری به این موضوع چه مسائل و تبعاتی گریبانگیر شهر مشهد خواهد شد؟ از آنجا که ما در یک دهه اخیر با تجربه ناموفق پروژه مسکن مهر و تبعات آن روبه‌رو بوده‌ایم برای آگاهی بیشتر در رابطه با اثرات نامناسب احتمالی عملیاتی شدن چنین پیشنهادی با رمضانعلی فیضی، رئیس کمسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر مشهد گفت‌وگو کردیم.
فیضی در این رابطه اظهار کرد: ما در مورد ساخت مسکن در حاشیه کلانشهری مثل مشهد صحبت می‌کنیم که حداقل 30 درصد ساکنانش اجاره‌نشین هستند. باید توجه داشت که با افزایش ساخت‌وساز در مناطق پیرامونی، مهاجرت به شهرهای بزرگ تشدید می‌شود؛ بنابراین باید همزمان با این اقدام، شهرهای میانی و کوچک نیز تقویت شوند؛ به این معنا که اشتغال‌زایی در اولویت اهداف مدیران شهری قرار گیرد و برنامه‌ریزی تخصصی در این زمینه انجام شود.
وی با بیان اینکه «لازم است تا صنایع مختلف تقویت شوند و ابعاد هرم جمعیتی به‌صورت دقیق مدنظر قرار گیرند» گفت: از دهه 50 ساخت شهرها و شهرک‌های اقماری مطرح شد به شکلی شهر کرج مولود چنین دیدگاهی است. درواقع این شهر با هدف کاهش میزان مهاجرت اقشار آسیب‌پذیر از شهرستان‌ها و روستاهای اطراف به کلانشهرها ایجاد شد. بنابراین باید به تناسب ایجاد مسکن در هر شهر به فکر توسعه و راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک نیز در آن محدوده باشیم.
بی‌نتیجه بودن پروژه مسکن مهر در کاهش مهاجرت‌ها به مشهد
رئیس کمسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر مشهد خاطرنشان کرد: طراحی شهرک‌های اقماری مانند گلبهار و بینالود در راستای کنترل یا کاهش سیل مهاجرت به شهر مشهد ایجاد شد؛ بنابراین این طرح‌ها همچنان برای ما موضوعیت دارد. متأسفانه در عمل نتایج مورد نظر محقق نشد. برای نمونه پروژه مسکن مهر در شهرهایی چون گلبهار، بینالود و قرقی هزینه زیادی به همراه داشت و بر کاهش مهاجرت‌ها به شهر مشهد تأثیری نگذاشت بلکه باعث انتقال افراد از محیط‌های روستایی و کم جمعیت‌تر به این مناطق شد.
ایجاد مسکن باید همراه با بهبود وضعیت اقتصادی باشد
فیضی با اشاره به گسترش ساخت‌وساز در مناطق حاشیه‌نشین افزود: ساخت مسکن در این مناطق ارتباط مستقیمی با اشتغال‌زایی و بهبود وضعیت اقتصادی خانوارهای ساکن در این محلات دارد. درواقع تا این بافت‌ها به توسعه نرسند، نمی‌توانیم انتظار کاهش مهاجرت به کلانشهرها را داشته باشیم. ساخت مسکن و ایجاد فضاهای شهری باید در جهت تأمین نیازهای خدماتی و تفریحی شهروندان باشد. این امر قطعا حمایت نهادهایی مانند شهرداری ها و مراکز دولتی را می طلبد.
پیشگیری از مهاجرت با تقویت شهرهای میانی
رئیس کمسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای شهر با بیان اینکه «سیاست ساخت مسکن به‌مثابه درمان و تقویت شهرهای کوچکتر و کم‌جمعیت به منظور پیشگیری از گسترش این مشکلات است» اظهار کرد: تقویت شهرهای کوچک و روستاها بدین معناست که در هر یک از سلسله مراتب نظام‌های شهری به تناسب جمعیت، تأثیرگذاری خود را در استان داشته باشند. همچنین این شهرها دارای توانمندی‌های اجتماعی و اقتصادی باشند و با توسعه ارتباطات میان‌شهری، در جهت تکمیل و تأمین نیازهای یکدیگر عمل کنند.
وابستگی مدیریت شهری صحیح شهرهای کوچک به برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مدیریت شهری شهرهای کوچک توانایی ایجاد جذابیت‌های اقتصادی و اجتماعی لازم برای جلوگیری از مهاجرت شهروندانشان به شهرهای بزرگ دارند، گفت: شهرداری‌های شهرهای کوچک به علت پایین بودن میزان کدهای درآمدی و مالیاتی که دریافت می کنند بسیار وابسته به برنامه‌ریزی‌های کلان دولت هستند؛ بنابراین فعالیتشان ارتباط مستقیمی با اقتصاد ملی و برنامه‌ریزی‌های کلان کشور دارد.
فیضی تصریح کرد: امیدواریم با حمایت مدیریت شهری در دوره پنجم و مشارکت نیکوکاران مسکن‌ساز و انبوه‌سازان در حاشیه شهر، شاهد توسعه بیشتری در این مناطق باشیم و الگوهای قابل اقتباسی برای مردم این منطقه فراهم آوریم.
ارائه بسته‌های تشویقی برای نوسازی بافت‌های فرسوده
رئیس کمسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای شهر افزود: شهرداری مشهد اخیرا با نگاه بازآفرینی شهری بسته‌ای تشویقی در نظر گرفته؛ یعنی همزمان با ساخت مسکن با حمایت خیران، ساختمان‌های فرسوده نیز نوسازی شوند و شهرداری نیز با ارائه بسته‌های تشویقی چون ارائه تسهیلات پروانه ساختمان، تخفیف در پارکینگ و طبقات اضافی و… به مناطق حاشیه شهر و بافت‌های فرسوده کمک کند.
اگرچه که مدیریت شهری معتقد است که عملی شدن چنین پیشنهادی میتواند تبعات بیشتری در افزایش حاشیه‌نشینی در مشهد داشته باشد، با حامد بخشی، مدیر گروه جامعه‌شناسی گردشگری پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی برای بررسی وضعیت اقتصادی-اجتماعی چنین طرح‌هایی به گفت‌وگو نشستیم.
بخشی با بیان اینکه «تسهیلات ارائه شده به حاشیه شهرها، منجر به تشویق مهاجرت می‌شود» اظهار کرد: اگر ساکنان یک روستا یا شهرستان متوجه ارائه تسهیلات به حاشیهنشینان کلان‌شهر شوند این تسهیلات برایشان نوعی مشوق محسوب شده و به این نتیجه می‌رسند که اگر مدتی در حاشیه یک کلان‌شهر زندگی کنند، محل زندگی‌شان به وسیله تسهیلات بیرونی ارائه شده توسط دولت جزوی از شهر می‌شود. بنابراین به نظر من هر اقدامی برای بهبود و ساماندهی حاشیه شهر باید از طریق تسهیل‌گری‌های خرد و بسیج کردن افراد و توانمندی‌های فردی و اجتماعی خود حاشیهنشینان باشد، در غیر این صورت منجر به افزایش حاشیه‌نشینی و مهاجرت به حاشیه شهرهای بزرگ از جمله مشهد خواهد شد.
وی افزود: ما در وضعیتی قرار داریم که اگر ساماندهی حاشیه شهرها از طریق توسعه از بیرون و اعطای تسهیلات و امکانات صورت بگیرد، شاهد افزایش حاشیه‌نشینی خواهیم بود؛ بنابراین نباید انتظار داشت که با این اقدامات، میزان حاشیه‌نشینی در شهرها کاهش یابد.
ساخت مسکن یا اعطاء زمین به حاشیهنشینان، عامل تشدید حاشیه‌نشینی است
بخشی با بیان اینکه «تسهیل‌گری‌های خرد و بسیج کردن افراد باید از طریق فعال کردن سرمایه اجتماعی‌شان صورت بگیرد» ادامه داد: درواقع تسهیل‌گران باید خطوط ارتباطی را فعال کنند و انگیزه لازم را در افراد ایجاد کنند تا از طریق توانمندی‌های خود وضعیت اقتصادی‌شان را تقویت کنند؛ درنتیجه ساخت مسکن یا اعطا زمین به آن‌ها عاملی است برای افزایش حاشیه‌نشینی. فعالیت‌‌های تسهیل‌گری عمدتاً توسط تسهیل‌گرانی انجام می‌شود که دانش لازم در این زمینه به آن‌ها ارائه می‌شود تا با توجه به ساختارهای شهری موجود و مبتنی بر توانایی‌های خود از طریق مسیرهای مشخص، اشتغالل‌زایی به همراه داشته باشند.
امیدی به مهاجرت معکوس در ایران نیست
این جامعه‌شناس با بیان این که «من امیدی به ایجاد مهاجرت معکوس در ایران ندارم» گفت: همین که بتوانیم روند مهاجرت را کاهش دهیم اقدام قابل توجهی است. درواقع راه محدود کردن روند مهاجرت، در توسعه متوازن و توجه بیشتر به شهرهای پیرامونی به جای شهرهای کانونی است. هنوز الگوی مرکز- پیرامون به‌طور شدید و جدی در کشور در حال پیاده شدن است. درواقع ابتدا امکانات و تسهیلات در تهران سپس در شهرهای بزرگ و بعد در شهرهای پیرامونی توزیع می‌شود، بنابراین افراد به‌طور طبیعی تلاش می‌کنند تا به امکانات بیشتری دسترسی داشته باشند. درنتیجه خود را از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و از شهرهای بزرگ به پایتخت می‌رسانند.
لزوم تقویت توزیع امکانات در شهرهای کوچک
بخشی تشریح کرد: با وجود چنین شرایط، باید تقویت توزیع امکانات در شهرهای پیرامونی دنبال شود. اصلی‌ترین مسئله در توزیع امکانات، ایجاد زمینه‌های اشتغال است و یکی از جنبه‌های جدی ایجاد اشتغال، انتقال صنایع به شهرهای کوچک و پیرامون آن‌ها است. نکته دیگری که باید به آن توجه شود حوزه خدمات است. درواقع مراکز خدماتی باید در مرکز کانونی چند شهر کوچک قرار بگیرند تا افراد بتوانند از آن استفاده کنند به عنوان مثال بیمارستان باید در مرکز کانونی قرار بگیرد تا هم فاصله زیاد نباشد و هم افراد بتوانند از آن به راحتی استفاده کنند.
وی افزود: گفتنی است برخی از افرادی که در شهرستان‌های کوچک زندگی می‌کنند برای بسیاری از کارهای درمانی و خدماتی خود ناچارند تا به مشهد بیایند؛ بنابراین ترجیح می‌دهند که در مشهد زندگی کنند تا هزینه‌های رفت‌وآمدشان کاهش یابد. باید توجه داشت که برنامه‌ریزی برای انتقال خدمات و صنایع به شهرهای کوچک یا اطراف این شهرها به مثابه یک کمربند عمل می‌کند که میتواند در کاهش مهاجرت، تأثیر مثبت داشته باشد.