کرونا و تجربه مدیریت بحران
شیوع ویروسی نظیر کرونا که نگرانی و وحشت زیادی را در میان مردم کشورمان ایجاد کرده را باید پدیده‌ای توصیف کرد که در دهه‌های گذشته در تاریخ ایران بی سابقه بوده است. شیوع کرونا موجب شده تا جامعه ایرانی فضای جدیدی را تجربه کند. چه دولت و چه مردم کشورمان با شرایطی رو به رو هستند که شاید تا پیش از این، عمدتا توصیف شرایط مشابه با آن را در قالب فیلم و مطالب و مقالات آموزشی آن هم در سطحی محدود (و نه گسترده برای افکار عمومی) شاهد بوده اند. از این رو، شیوع ویروس کرونا در عرصه عمل، حامل تجربه‌هایی برای سیاست گذاران و دولتمردان ایرانی بوده است که شاید بتواند در آینده و در مواجهه با بحران های بعدی راه گشا باشد. اولین مسئله تقویت تصوری تازه از تهدید است. از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، جمهوری اسلامی با خطرات و تهدیدات گوناگونی مواجه بوده است. انقلاب اسلامی و نظام نوپای برآمده از آن یعنی جمهوری اسلامی ایران، از همان ابتدا با تحریم‌های ظالمانه غرب مواجه بوده است. از آن زمان تاکنون، ایران علاوه بر تحریم‌های غرب، با تهدید‌هایی نظیر جنبش‌های تجزیه طلبانه، جنگ تحمیلی با عراق، و خطر اقدامات گروه‌های تروریستی مواجه بوده است. ماهیت اصلی تمامی این تهدیدات، ملموس و سخت بوده است. در واقع، در چهارچوب این تهدیدات، ایران به صورت مشخص از سوی کشورها و یا گروه‌هایی تهدید می‌شده است و عمدتا، نیرو‌های نظامی و امنیتی، مسئولیت اصلی در مواجهه با این دسته از تهدید‌ها و خطرات را بر عهده داشته اند. این مسئله سبب شده تا در ذهن نخبگان سیاسی ایران، خطر و تهدید، معادل با آنچه در حوزه مسائل نظامی و امنیتی اتفاق می‌افتد تحلیل شود. از این رو، شاهدیم که ایران با تقویت و افزایش توان نظامی خود توانسته تا حد زیادی سایه تهدید نظامی بر علیه ایران را کنار بزند. در واقع، ایران با تولید قدرت قابل توجه در بخش نظامی و امنیتی، تا حد زیادی امکان اقدام نظامی کشورها و گروه‌های تروریستی را کاهش داده است. با این حال، گذر زمان بر ماهیت و جنس تهدیدات نیز اثر گذاشته است. در جهان کنونی، خطرات و تهدیدات علیه منافع ملی کشورها در عرصه فضای مجازی و همچنین مسائل بیولوژیک برجسته شده اند. به طور خاص، پیشتر گزارش‌هایی مبنی بر تلاش‌های قدرت‌هایی نظیر آمریکا، روسیه و چین، با هدف قدرت گیری در این عرصه‌ها منتشر شده بود. حال با شیوع ویروس کرونا، این مسئله بیش از پیش در ذهن دولتمردان و سیاستگذاران برجسته خواهد شد که شیوع یک ویروس نظیر کرونا به راحتی قادر است کلیه فعالیت‌های اقتصادی و حتی اجتماعی جامعه ایرانی را با تهدید و خطر جدی مواجه سازد و امنیت ملی را به خطر بیندازد (دقیقا شبیه همان کاری که وقوع یک جنگ علیه ایران می‌تواند انجام دهد). از این رو، شیوع ویروس کرونا، ضرورت توجهی یکسان به حوزه های جدید از تهدید علیه امنیت ملی (نظیر تهدیدات بیولوژیک) را در ذهن دولتمردان ایرانی بیش از پیش برجسته خواهد کرد و موجب خواهد شد تا تصوری محدود از مفهوم تهدید که بیشتر در حوزه مسائل نظامی و امنیتی است جای خود را به تصوری گسترده‌تر از مفهوم تهدید (با گسترش به حوزه‌هایی نظیر تهدیدات بیولوژیک) بدهد.
مسئله بعدی که با شیوع ویروس کرونا در ذهن دولتمردان پررنگ خواهد شد، گسترش و افزایش سازوکار‌ها و توان کشور در زمینه افزایش قدرت در عرصه های جدیدی نظیر مسائل بیولوژیک خواهد بود. در واقع، به موازات برجسته شدن این مسئله در ذهن دولتمردان ایرانی که تهدید، صرفا محدود به مسائل امنیتی (ماهیت نظامی تهدید) نیست و باید دید و چشم انداز در این زمینه را گسترش بخشید، افزایش قدرت در حوزه‌های جدید نظیر مسائل بیولوژیک نیز از اهمیت جدی برخوردار می‌شود. از این رو، به همان اندازه که موشک برای امنیت ملی مفید است، توانایی بالای بیولوژیک و افزایش قدرت جهت مقابله با تهدیدات در این حوزه نیز به تقویت امنیت ملی کمک خواهد کرد. در این راستا، شیوع ویروس کرونا به همراه تهدیدات و مشکلاتی که در شرایط فعلی ایجاد کرده، نقش مهمی در گذار ذهنی دولتمردان از تصورشان در مورد قدرت، بازی خواهد کرد و موجب می‌شود تا آن‌ها بیش از پیش به تقویت قدرت در این زمینه به عنوان یک اولویت بنگرند.
مسئله بعدی اما بحث مدیرت بحران است. شیوع ویروس کرونا در ایران در مدت اخیر موجب شده تا جامعه ایرانی تجربیات جدیدی را در زمینه مدیریت بحران نیز کسب نماید. شیوع ویروس کرونا از شهر قم اتفاق افتاد و عده زیادی بر این باور بودند که قرنطینه این شهر در شروع کار می‌توانست از آلوده شدن تقریبا تمامی استان‌ها به این ویروس جلوگیری کند (نظیر همان کاری که دولت چین انجام داد). از طرفی، همزمان با شیوع کرونا، مردم دچار اضطراب فراوانی شده اند به نحوی که در همان روز‌های ابتدایی، کشور با کمبود اقلامی نظیر ماسک، ژل و مواد ضدعفونی کننده و دستکش‌های بهداشتی مواجه شد. اندکی بعد با گسترش شیوع کرونا، تقریبا بخش‌های زیادی از شهر‌های ایران با مقررات محدودیتی در زمینه رفت و آمد میان شهری و قرنطینه مواجه شدند (کاری که در روز‌های ابتدایی انجام نشد). دولت نیز برای مقابله با ویروس کرونا، اقدام به تعطیلی کلیه مراکز آموزشی تا پایان عید نوروز کرد. مسئله‌ای که موجب شد برخی از مردم بدون توجه به این ویروس، عازم جاده‌های مناطق شمالی شوند و به نوعی بر دامنه گسترش هر چه بیشتر ویروس کرونا بیفزایند.
شاید عده ای در شرایط فعلی از این نوع رفتار برخی از مردم جامعه ایران انتقاد کنند. با این حال باید این نکته را مد نظر داشت که جامعه ایرانی همچون بسیاری از جوامع دیگر در جهان ویژگی‌ها و خصایص خاص خود را دارد. در این میان برخی ویژگی‌ها مثبت و سازنده هستند و در عین حال، برخی از این ویژگی‌ها چندان مثبت نیستند. مسئولیت اصلی مدیریت بحران در کشور این است که این مسئله را در سیاستگذاری خود جهت مقابله با یک بحران، نظیر شیوع ویروس کرونا به رسمیت بشناسد که در زمان‌هایی نظیر آنچه با تعطیلی مدارس و مراکز آموزشی در ایران اتفاق افتاد، بخش‌هایی از مردم بدون توجه به تهدیدات، راهی مناطقی نظیر شمال می‌شوند و این تعطیلی را به مثابه فرصتی برای تفریح در تعطیلات ارزیابی می‌کنند. از این رو، باید رویه‌ها به نوعی تعریف شوند تا در بدوِ سیاستگذاری، موانع گسترده‌ای بر سر راه اقدامات این گروه از مردم ایجاد شود. مسلما شیوع ویروس کرونا، تجارب خوبی را برای دولتمردان کشورمان در زمینه نظام تامین و توزیع وسایل بهداشتی و همچنین ارائه کمک‌های پزشکی و درمانی نیز به همراه داشته است که باید سعی کرد آن‌ها را به مثابه چراغ راه آینده قلمداد کرد.