مُهری که با بی ‎مِهری از دوتار پاک می‎شود

سعید بابایی

به توصیه دوست عکاسم فرشید شاهسون پور که از من می خواست به جهت اینکه دستی بر قلم داری ، از یک مرد دوتار ساز در حومه مشهد هم سری بزنیم و اگر دوست داشتی مطلبی بنویس و پس در یک صبح زمستانی قراری گذاشتیم و به سوی کلبه روستایی او در حاشیه شهر به طرف کلات سری زدیم وآنگاه تازه با مردی چهل ساله در کارگاهی کوچک که دوتار می‎ساخت و در هوایی نامطبوع کارگاهش که بال و پر زدن مرغ و خروسهایی را می‎توانستی ببینی و مشامت را آزاری فزونتر می‎داد . پس وارد خانه او شده و بر گلمیش پای و در کاسه‎های کوچکی چای دم کرده او را نوشیدیم . پیرمرد  نیز به جمع ما فزوده شد و نامش غلامرضا آرمان و پدر او بود و خوب نمی‎توانست سخن بگوید و بیش از شصت سال بود که کاسه دو تار را می‎تراشید.

سازهایی با نقش‎های برجسته از دل

علی اصغر آرمان و تا جایی که یاد می داد از همان کودکی در کنار پدر مشغول تراشیدن دوتار و خودش هم حالا استادی شده در نوازندگی و پسرش حرفه او را دنبال می‎کرد .

غلامرضا آرمان  از کولی‎های دوره گرد و استادکاران آن جماعت بوده که با یکجا نشینی در حاشیه شهر کار آهنگری و چوب تراشی می‎کرده و با تحولی در درون با سازی که خنیاگران قومش می‎ساخته‎اند الفتی پیدا کرده و مشغول ساختن این ساز شده و در این راه موی سپید کرده و تمامی رموز و هنرش را به فرزندش علی اصغر به ودیعه نهاده که میراث دار و پاسدار این هنر باشد. سازهایی که برای دل خود تراشیده بودند و نقش برجسته‎هایی که از دل خودشان بر می‎آمد که با آدمی حرف‎ها می‎گفت. می دانستم که این ساز ثبت میراث جهانی یونسکو شده و بر خود می‎بالم که این ساز جهانی از ایران و خراسان من است .

حمایت مالی یونسکو در جهت حمایت از میراث فرهنگی

کیوان ساکت در این خصوص می‎گوید: وقتی یونسکو اثری هنری یا معنوی را ثبت جهانی می‌کند، یعنی هم خودش و هم کشوری که صاحب آن اثر جهانی است، موظف به حمایت، ترویج و اشاعه آن فرهنگ هستند. یونسکو بودجه‌هایی دارد و برای همین هم اثری را ثبت جهانی می‌کند؛ یعنی مهم‌ترین هدف ثبت جهانی، این است که از حمایت‌های مالی یونسکو و دولت‌ها برای اشاعه این بخش از فرهنگ ناملموس استفاده شود. شاید هنرمندانی که نام یا اثرشان ثبت جهانی شده است، خبر نداشته باشند که این حمایت مالی از سوی یونسکو وجود دارد و هر ساله، مبالغ زیادی برای تقویت این عرصه، پرداخت می‌شود و دولت‌ها را موظف به حمایت از این میراث ناملموس می‌کنند. حالا من نمی‌دانم در این خصوص چه کسانی با یونسکو در ارتباط هستند تا این مبالغ را دریافت کنند. هر چه هست، نفس عمل پسندیده است. در شرایطی که موسیقی ایران هنوز تکلیفش معلوم نیست، این که یک ساز مقامی و موسیقی محلی، ثبت جهانی می‌شود، اسباب خرسندی است.

فرهنگ غنی ایران در سایه اقوام مختلف

ما در ایران هفت قوم داریم که در کنار هم زندگی می‌کنند و هر کدام فرهنگ ویژه خودشان را دارند که این فرهنگ‌ها هم ساز و موسیقی ویژه خود را دارد. دو تار خراسان، به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می‌شود. این دو تار و موسیقی، در سیستان و بلوچستان نیست. همین موسیقی در کردستان نیست و شکل دیگری دارد و سازی به نام تنبور در آن‌جا هست که خیلی به دو تار نزدیک و شبیه است.

حوزه‌های نواختن دوتار

دوتار پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. امروزه حوزه‌های نواختن دوتار عبارت‌اند از شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه و جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت جام، تایباد، نیشابور،فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات،، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس وگناباد و سبزوار. این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می‌شود.

انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به دوتار خراسان با دو گونه شمال و شرق، دوتار ترکمن و دوتار مازندران تقسیم می‌شود شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. مردم مناطق خراسان قصه‌ها و داستان‌های خود را در قالب آهنگ‌هایی زیبا سینه به سینه به نسل‌های کنونی منتقل کرده‌اند. محوریت دوتار شرق خراسان در شهر تربت جام و تا حدودی تایباد بوده و مرکزیت دوتار شمال خراسان شهر قوچان است، اما در شهرهای خواف فردوس، تربت حیدریه، قائن و بیرجند نیز در پی سفر هنرمندان زبده دوتار نواز شرق خراسان این ساز نواخته می‌شود.

از سازندگان ماهر دوتار شرق خراسان در شهر تربت جام می‌توان استاد حاج حسینعلی غمخوار احمدی، استاد اسفندیار تخم کار، استاد عبدالله وسعید سرور احمدی را نام برد.

تخصص خالی کردن  کاسه دوتار  در دستان او

علی اصغر آرمان حرف‎ها داشت و گلایه هایی که اشک از چشمان او سرازیر می‎کرد . به روستاها سر می زد و دنبال درختان خشکیده توت و برای خود از کنده‎های خشکیده توشه‎هایی می ساخت، اما منتظر دستی که بتواند صدایی از آن در بیاورد.

اوایل و تا همین چندی قبل با مغار نجاری کاسه‎هایی از دو تار می‎ساخت و تازگی‎ها به مدد دستگاه داخل کنده را خالی می‎کند. از دوستانی شنیدم که تنها اوست که تخصص خالی کردن کاسه دوتار  را با دستگاه فرز دارد.

دوتار به وسیله نوازندگان به صدا در می‌آید و شنوندگان هم به زعم خود از آن بهره می‌گیرند، اما چون نوازندگان ساز همیشه در جست و جوی ساز خوش صدا هستند، از سازندگان می‌خواهند که ساز خوش صدا بسازند. سازنده هم اگر به رموز سازندگی آشنا و زیر نظر استاد تعلیم گرفته باشد، آنوقت است که می‌تواند سازهای خوش خوانی بسازد و به صرف اینکه فردی نجار خوبی باشد نمی‌تواند سازنده ساز خوبی هم باشد. البته اگر نجار ماهری، تعلیمات مربوط به ساختن ساز را بیاموزد و به رمز و راز آن آشنا شود، در ساختن ساز هم موفق خواهد شد چون این دو لازم و ملزوم یکدیگرند.

با بی‎مهری‎ها روزگار می‎گذراند

دل پر دردی دارد. علی اصغر آرمان عاشق دوتاری این مرز و بوم  آنقدر کاسه دوتار تراشیده که از عدد خارج و خودش با مهری که بر گوشه دوتارش می‎زند و بسیاری در ایران او را می‎شناسند و اما دیگرانی که کاسه‎های او را خریده و مهر ساز را پاک و مهر خودشان را بر آن حک می‎کنند و او همچنان با این بی‎مهری‎ها سر کرده و روزگار می‎گذراند.