راه تکراری نتیجه تکراری
علی روغنگران
روز سه شنبه اول بهمن ماه، یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه عمان، برای دومین بار در کمتر از یک ماه به تهران سفر کرد و با همتای ایرانی‌اش، محمدجواد ظریف، دیدار و گفتگو کرد. کمتر از یک هفته پیش از آن نیز ظریف در سفری به مسقط با بن علوی دیدار کرده بود. وزارتخانه‌های امور خارجه ایران و عمان، هیچگونه جزئیاتی از سفر اعلام‌نشده بن علوی به تهران ارائه نکردند. وزارت خارجه ایران در خبری کوتاه نوشت: «آقای یوسف بن علوی وزیر امور خارجه عمان که برای دیداری کوتاه و در چارچوب رایزنی‌های مستمر سیاسی دو کشور به ایران سفر کرده است بعد از ظهر امروز (اول بهمن) با دکتر محمد جواد ظریف دیدار و گفتگو کرد. طرفین در این دیدار ضمن تاکید بر روابط برادرانه، ممتاز و راهبردی دو کشور در خصوص آخرین تحولات منطقه‌ای گفتگو و تبادل نظر کردند.»
از سوی دیگر، وزارت خارجه عمان نیز در توئیت کوتاهی نوشت: «در دیدار (ظریف و بن علوی) روابط دوجانبه دو کشور و مسائل منطقه‌ای مورد اهتمام مشترک بررسی شد.»
اما منابع رسانه‌ای عربی ادعا کردند که سفر وزیر خارجه عمان با وساطت این کشور میان ایران و آمریکا ارتباط دارد. در همین رابطه، روزنامه العرب، چاپ لندن، در گزارشی نوشت: «تحرکات دیپلماتیک فشرده عمان به سوی ایران، کنجکاوی ناظران را برانگیخته و موجب شده که آنها احتمال بن بست شکنی در اختلافات شدید ایران و آمریکا را پیش بینی کنند.»
همین روزنامه به نقل از منابع سیاسی، مدعی شد که تلاش‌های عمان، فراتر از تنش‌زدایی صرف میان تهران و واشنگتن است. هم اکنون، عملا اوضاع آرام است. چون بعد از ترور سردار قاسم سلیمانی، روشن شد که طرفین (ایران و آمریکا) تمایلی به تشدید تنش‌ها ندارند. یکی از همین منابع، ادعا کرد که در پرتو فشار تحریم‌ها، ایران ممکن است موضعش در خصوص گفتگو با آمریکا را تغییر دهد. چند روز بعد از ترور سردار سلیمانی، بن علوی در سفری به تهران، تلویحا وساطت میان ایران و آمریکا را تایید کرد و به روزنامه کویتی «الرای» گفت: «با دو طرف (ایران و آمریکا) روابط مهمی داریم و (صحبت‌های) آنها را می‌شنویم. امیدواریم که فضا و زمانی شکل بگیرد تا جامعه بین المللی بتواند نظرش را در مورد اینگونه رفتار‌ها بیان کند.»
البته در همان زمان، بن علوی گفته بود که «بعد از واقعه ترور قاسم سلیمانی، عمان وساطتی میان ایران و آمریکا انجام نمی‌دهد و معتقدم که در حال حاضر، مجالی برای وساطت وجود ندارد.»
اما منابع العرب می گویند «این اظهارات بن علوی، زمانی بیان شد که تنش‌ها بین ایران و آمریکا شدید بود و همین امر موجب شد بن علوی امکان وساطت «در حال حاضر» را رد کند. ولی هم اکنون تنش‌ها فروکش کرده و آن فضا و زمان مورد نظر بن علوی ممکن است شکل گرفته باشد.»
در حال حاضر از یک طرف، ایران خواهان رفع تحریم‌هاست و از طرف دیگر، دونالد ترامپ نیز در آستانه انتخابات ریاست جمهوری 2020 آمریکا نیاز دارد که از یک تقابل مسلحانه و ماجراجویانه با ایران اجتناب کند و دستاورد دیپلماتیک داشته باشد. به موازات تکاپوی عمان، قطر نیز دنبال وساطت میان ایران و آمریکاست. یک روز پس از ترور سردار سلیمانی، محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر به تهران سفر کرد. سپس شیخ تمیم بن حمد، امیر قطر، به ایران آمد. شیخ تمیم بعد از دیدار با حسن روحانی، در توئیتی نوشت: «امروز در جریان گفتگوهایم با جناب رئیس جمهور ایران بر اهمیت تنش‌زدایی از سوی همه و گفتگو تاکید کردم، چون (گفتگو) تنها راه حل بحران‌هاست.»
مقامات آمریکایی به تازگی به روزنامه وال استریت ژورنال گفته اند که در ماه ژانویه، امیر قطر دو بار با دونالد ترامپ تلفنی گفتگو کرد و پیشنهاد داد که میان تهران و واشنگتن وساطت کند. کاخ سفید فقط یکی از این تماس‌ها را افشا کرد. یک مقام آمریکایی گفته قطر در سطوح بالایی درگیر وساطت است.
اما هم مقامات ایرانی و هم آمریکایی، احتمال موفقیت وساطت قطر را بعید می‌دانند. چندین مقام دولت ترامپ گفته اند که سرنوشت وساطت قطر بهتر از وساطت کشور‌هایی مانند عمان، فرانسه، ژاپن و پاکستان نخواهد بود. هیچکدام از این وساطت‌ها به موفقیت ملموسی نرسیدند. از میان این کشورها، وساطت فرانسه و ژاپن جدی‌تر از همه بود. اولا به این خاطر که سران این کشورها به طور مستقیم با سران ایران و آمریکا در ارتباط بودند. ثانیا این کشورها در مقایسه با عمان یا قطر، از اهرم‌های بیشتری برای پیشبرد وساطت خود بهره‌مند بودند. ژاپن خریدار نفت ایران بود و می‌توانست در هر گونه مصالحه احتمالی میان ایران و آمریکا، از طریق خرید نفت از ایران ایفای نقش کند. فرانسه نیز عضو برجام است و از طریق سازوکار اینستکس می‌تواند به حفظ برجام کمک کند. با این حال هیچکدام از این کشورها، نتوانستند یخ روابط ایران و آمریکا را آب کنند و الان نسبت به تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا تقریبا ناامیدشده‌اند. ژاپن برای محافظت از منافع خود، به خاورمیانه نیرو‌ی نظامی اعزام کرد و فرانسه نیز در کنار آلمان و بریتانیا سازوکار حل اختلاف در برجام را فعال کرد. ابتدا بسیاری از این واسطه‌ها برای دفع جنگ احتمالی وساطت می‌کردند، اما وقتی معلوم شد که ایران و آمریکا تمایلی به جنگ ندارند، واسطه‌ها برای از سرگیری گفتگو‌ها میان دو طرف تلاش کردند. گره اصلی هم همین جاست. دولت ایران بار‌ها اعلام کرده که اگر آمریکا تحریم‌ها را بردارد، ایران به سرعت با آمریکا مذاکره و حتی دیدار می‌کند. اما دولت ترامپ بار‌ها تاکید کرده که تحریم‌ها قبل از امضای توافق رفع نمی‌شوند. رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی آمریکا، اخیرا گفته است که اقتصاد کشورش عملکرد شگفت انگیزی دارد و این ایران است که به گفتگو با آمریکا نیاز دارد، پس چرا آمریکا باید اول امتیاز بدهد.
از این گذشته، مقامات دولت ترامپ چند روز پیش به وال استریت ژورنال گفتند که آمریکا امیدوار است که ادامه تحریم‌ها به فروپاشی در ایران و تغییر حکومت این کشور منجر شود. از همین رو بر لزوم ادامه تحریم‌ها تاکید می‌کنند. از سوی دیگر، ایران رفع تحریم ها، یا حداقل کاهش آنها، را پیش شرط هر گونه مذاکره با آمریکا می‌داند. به عبارت دیگر، ایران توپ را در زمین آمریکا انداخته تا با کاهش تحریم‌ها، راه گفتگو و مذاکره را هموار کند. اما باید دید که آیا آمریکا حاضر می‌شود مهمترین ابزارش در مقابل ایران، یعنی تحریم، را کنار بگذارد یا آن را ادامه خواهد داد. در چنین شرایطی، کار خاصی از واسطه‌ها ساخته نیست. به همین دلیل، یک دیپلمات ایرانی به وال استریت ژورنال گفت: «مهم نیست از چه کانالی (برای برقراری ارتباط با آمریکا) استفاده کنیم؛ مانع اصلی آن سوی اقیانوس اطلس (آمریکا) است.»