در شرایط فعلی مذاکره بعید است
آنچه از جدال توئیتری ظریف و ترامپ می توان فهمید
علی روغنگران
محمدجواد ظریف و دونالد ترامپ وارد مجادله توئیتری شدند. ماجرا از یک گفتگوی وزیر خارجه ایران با مجله آلمانی اشپیگل شروع شد. ظریف در این گفتگو به ابعاد و تاثیرات ترور سردار سلیمانی پرداخت و در پاسخ به سوال پایانی اشپیگل، اظهاراتی بیان کرد که هم در ایران و هم در آمریکا بازتاب گسترده و البته جنجال برانگیزی داشت. خبرنگار اشپیگل از ظریف پرسد که آیا بعد از ترور سردار سلیمانی، شما امکان مذاکره با آمریکا را منتفی می‌دانید؟ وزیر خارجه ایران پاسخ داد: «خیر، من هرگز منتفی نمی‌دانم. به شرط آنکه آنها رویکردشان را تغییر دهند و واقعیت‌ها را بشناسند. از نظر ما، مهم نیست که چه کسی در کاخ سفید نشسته است. مهم، طرز رفتار آنهاست. دولت ترامپ می‌تواند گذشته خود را تغییر دهد، تحریم‌ها را بردارد و به میز مذاکره بازگردد. ما هنوز سر میز مذاکره نشسته‌ایم. آنها بودند که {میز مذاکره را} ترک کردند. آمریکا، ضرر بزرگی به مردم ایران زد. روزی خواهد آمد که آنها مجبور خواهند شد این را جبران کنند. ما صبر زیادی داریم.»
به رغم اینکه این بخش از اظهارات ظریف، به هیچ وجه جدید نبود، اما این بار جنجال به پا کرد.
ترامپ در واکنش نوشت “وزیر امور خارجه ایران می گوید ایران خواستار مذاکره با ایالات متحده است اما می خواهد که تحریم ها برداشته شود. نه، مرسی!”
پس از توئیت رئیس جمهور آمریکا، محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران به آن واکنش نشان داد و به دونالد ترامپ توصیه کرد که “بهتر است که نظرات و تصمیمات سیاست خارجی را بر اساس واقعیت‌ها پایه گذاری کند”.
ظریف نوشت که ترامپ بهتر است “براساس عناوین خبرهای فاکس نیوز یا مترجمان فارسی” دست به تصمیم‌گیری نزند. در پایان ظریف از رئیس جمهور آمریکا خواسته تا به مصاحبه‌اش با نشریه اشپیگل جهت اطلاع از صحبت‌هایش مراجعه کند و عکس بخشی از مصاحبه را آورده و توصیه کرده که حداقل این بخش را مطالعه کند اگر مصاحبه طولانی است.
پیش از این نیز دولت ایران به طور مکرر گفته بود اگر آمریکا تحریم‌ها را بردارد، مذاکرات فورا شروع خواهد شد. حسن روحانی در 13 آذر امسال گفت: «تحریم‌ها را رئیس‌جمهور آمریکا بردارد ساعت بعد من ملاقات می‌کنم. در آن صورت 1+5 همه در نیویورک جمع می‌شویم و بحث می‌کنیم.»
با این حال، شرایط بوجود آمده بعد از ترور سردار سلیمانی و همچنین توئیت رئیس جمهور آمریکا، موجب شد که این بار اظهارات ظریف درباره مذاکره مورد توجه بیشتری قرار گیرد. هم اکنون پرسش اصلی این است که ورای هیاهوی رسانه‌ای، آیا واقعا امکان از سرگیری مذاکره میان ایران و آمریکا وجود دارد. شواهد و قراین نشان می‌دهد که حداقل در کوتاه مدت، امکان از سرگیری مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا وجود ندارد مگر آنکه اتفاق خارق العاده‌ای بیافتد. برای درک بهتر این امر باید شرایط طرفین این مذاکره را بررسی کرد.
در ایران، فعلا اجماعی بر سر مذاکره با آمریکا دیده نمی‌شود. با وجود اینکه اظهارات ظریف در گفتگو با اشپیگل، تکرار مواضع پیشین است، اما برخی محافل محافظه کار از مطرح شدن مذاکره در شرایط فعلی انتقاد کردند. از دیدگاه این محافل، مطرح شدن ایده مذاکره با آمریکا در شرایطی که این کشور به صراحت مسئولیت ترور سردار سلیمانی را به عهده گرفته، درست نیست. به عنوان نمونه، حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان، طی یادداشتی در همین روزنامه نوشت: «ترامپ با صراحت اعلام کرده است که شخصا دستور ترور سردار سلیمانی را صادر کرده است. آقای ظریف از مذاکره با قاتل سردار سلیمانی شهید چه هدفی را دنبال می‌کنند؟! و آیا اظهارات ایشان نادیده گرفتن خون پاک سردار سلیمانی و یاران شهیدش نیست؟!»
گذشته از این، شروع مذاکرات مستلزم تفاهم بر سر موضوعات آن است. امری که به هیچ وجه در داخل ایران تفاهمی درباره آن وجود ندارد. آمریکایی‌ها بار‌ها بر موضوعات اصلی مذاکره (آینده برجام، برنامه موشک‌های بالستیک و نفوذ منطقه‌ای ایران) تاکید کرده اند. این در حالی است که هنوز اجماعی در زمینه مذاکرات موشکی و منطقه‌ای در ایران شکل نگرفته است.
شریعتمداری خطاب به ظریف نوشت: «آقای ظریف! برفرض محال، ترامپ نصیحت شما را بپذیرد و توبه کند! و تحریم‌ها را بردارد! در آن صورت قرار است با آمریکا درباره چه موضوع و مسئله‌ای مذاکره کنید؟! موضوع مذاکره را آمریکا با صد زبان و بار‌ها اعلام کرده است، توقف صنایع موشکی ایران و دست‌کشیدن از حمایت جبهه مقاومت! جناب ظریف! اگر صنایع موشکی کشورمان نبود یک شبه ایران را با خاک یکسان کرده بودند؛ و اگر حمایتمان از جبهه مقاومت که سردار سلیمانی سرآمد آن بوده و هست در میان نبود، امروز باید شاهد قتل‌عام مردم مظلوم کشورمان و به برده گرفته شدن نوامیس ملت توسط تروریست‌های تکفیری داعش بودیم! آیا غیر از این است؟!»
اما حتی اگر در ایران اجماعی درباره اصل مذاکره و موضوعات آن شکل بگیرد، معلوم نیست که مذاکرات شروع شود. چون به هر حال، طرف مقابل نیز باید به مذاکره تمایل داشته باشد. توئیت فارسی ترامپ در واکنش به سخنان ظریف، نشانی از تمایل برای مذاکره ندارد.
بحث مذاکره مشروط به رفع تحریم‌ها، حداقل از بهار گذشته مطرح بود و اتفاقا همین مسئله موجب شد که تلاش فرانسوی‌ها برای تدارک دیداری میان حسن روحانی و دونالد ترامپ در نیویورک به جایی نرسد. در جریان نشست سالانه اخیر مجمع عمومی سازمان ملل، اروپایی‌ها به روحانی فشار آوردند که برای حل مشکلات ایران با ترامپ دیدار کند. اما روحانی این دیدار را به رفع تحریم‌ها مشروط کرد. روحانی درباره سفرش به نیویورک گفت: «وقتی در نیویورک بودم وقت نکردم از هتل خارج شوم. روسای کشور‌ها پشت درب اتاق من بودند و همه پیام‌ها این بود که شما با ترامپ ملاقات کنید تا مشکلتان حل شود. این‌ها یک چیز در نیویورک در ذهن سران جا انداخته بودند که همه چیز درست می‌شود و اشکال با ایران است. این را نه یک نفر از سران بلکه تمام رهبران جهان می‌خواستند با ترامپ ملاقات کنیم تا کل مشکلات حل شود… . آمریکایی‌ها می‌گفتند اول ملاقات کنیم و بعد تحریم‌ها را حذف کنیم، اما ما حاضر نیستیم کلاه سرمان رود.»
ولی همان زمان آمریکایی‌ها گفتند رفع تحریم‌ها منوط به امضای توافق جامع با ایران است. اکنون نیز همین را می‌گویند. اساسا آمریکایی‌ها، تحریم و فشار اقتصادی را اهرمی برای وادار کردن ایران به پذیرش خواستههای خود می‌دانند. از همین رو، دولت ترامپ نه تنها قصدی برای رفع یا کاهش تحریم‌ها ندارد، بلکه برای افزایش آنها تلاش می‌کند. ریچاد گولبدرگ، که تا همین اواخر مسئول بخش ایران در شورای امنیت ملی کاخ سفید بود، طی یادداشتی در روزنامه نیویورک تایمز، استراتژی دولت آمریکا در مقابل ایران را اینگونه خلاصه کرد: «درک و فهم استراتژی پرزیدنت ترامپ برای مقابله با ایران ساده است: فشار حداکثری اعمال کنید تا پیش از (شروع) مذاکرات برای برچیدن برنامه هسته‌ای ایران و حل و فصل فعالیت‌های شرورانه آن، اهرم حداکثری به دست بیاورید و در عین حال از درگیری نظامی یا پیگیری سیاست تغییر رژیم اجتناب کنید.»
به گفته گولدبرگ، استراتژی ترامپ در عین اجتناب از جنگ، می‌تواند فشار اقتصادی علیه ایران را بیشتر کند و این کشور را به مذاکره با آمریکا مجبور کند. طبق ادعای این مقام سابق کاخ سفید، برخی نقاط اعمال فشار (مانند بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل، تحریم کل بخش مالی وتحریم صنعت کشتیرانی) ایران باقی مانده اند که هنوز از آنها استفاده نشده است. بر همین اساس، گولدبرگ معتقد است که افزایش فشار‌ها بر ایران می‌تواند این کشور را به مذاکره با آمریکا ترغیب کند. این مقام سابق در پایان یادداشت خود، با بیان اینکه این احتمال وجود دارد که ایران هرگز مجوز مذاکره مستقیم با آمریکا را صادر نکند، نوشت: «اما اگر ترامپ در دستیابی به فشار حداکثری واقعی و بازگرداندن محدودیت‌های بین المللی علیه ایران موفق شود، احتمالا تهران برای مذاکرات بدون پیش شرط تماس خواهد گرفت.»
گذشته از امیدواری کاخ سفید به تاثیرگذاری بیشتر تحریم‌ها، مواردی مانند مشغول شدن ترامپ به استیضاح، زمینه سازی برای «معامله قرن»، استمرار مذاکرات تجاری با چین، نزدیکی فزاینده اروپا به آمریکا در موضوع برجام و کمبود وقت تا زمان برگزاری انتخابات بعدی ریاست جمهوری، ممکن است دولت ترامپ را از پیگیری مذاکره با ایران منصرف کند.