وزیر خارجه یا سپر بلا؟
علی روغنگران
گفتگوی رئیس دستگاه دیپلماسی ایران با مجله «اشپیگل» که در 24 ژانویه منتشر شد، به یکی از مجادلات روز ایران تبدیل شد. به رغم اینکه ظریف در این گفتگو، حداقل در زمینه مذاکره با آمریکا، چیز جدیدی نگفت، اما بسیاری از محافل محافظه کار از ظریف به خاطر منتفی نداستن امکان مذاکره با آمریکا انتقاد کردند. وزیر امور خارجه ایران در پاسخ به این سوال خبرنگار اشپیگل که آیا بعد از ترور سردار قاسم سلیمانی، شما امکان مذاکره با آمریکا را منتفی می‌دانید؟ گفته بود: «خیر، من هرگز منتفی نمی‌دانم به شرط اینکه آنها رویکردشان را تغییر دهند و واقعیت‌ها را بشناسند. از نظر ما، مهم نیست که چه کسی در کاخ سفید نشسته است. مهم، طرز رفتار آنهاست. دولت ترامپ می‌تواند گذشته خود را تغییر دهد، تحریم‌ها را بردارد و به میز مذاکره بازگردد. ما هنوز سر میز مذاکره نشسته‌ایم. آنها بودند که {میز مذاکره را} ترک کردند. آمریکا، ضرر بزرگی به مردم ایران زد. روزی خواهد آمد که آنها مجبور خواهند شد این را جبران کنند. ما صبر زیادی داریم.»
این اظهارات بسیار جنجالی شد. رسانه‌های محافظه کار از مطرح کردن امکان مذاکره با آمریکا بعد از ترور سردار سلیمانی، به شدت انتقاد کردند. در مقابل، وزارت امور خارجه بیانیه نسبتا مفصلی صادر کرد و ضمن توضیح راهبرد دستگاه دیپلماسی ایران برای کاهش فشار‌های خارجی، اعلام کرد که ایده مذاکره با آمریکا در چارچوب برجام، تصمیم «نهاد‌های فرادستی» است که منتقدان از آن اطلاع ندارند. همزمان با این جدال، برخی ادعا می‌کنند که در دولت حسن روحانی درباره سیاست خارجی اختلاف بروز پیدا کرده است. در همین رابطه، حجت الاسلام و المسلمین، مهدی طائب، فرمانده قرارگاه عمار، طی یک سخنرانی در قم، با بیان اینکه میان روحانی و ظریف تعارض وجود دارد، مدعی شد که «ظریف از روحانی خسته شده است.» طائب همچنین ادعا کرد که ظریف در دیدار با رهبری انقلاب گفته که مجبور به عبور از خط قرمز شده است.
فراتر از این، روزنامه کویتی «الجریده» مدعی شد که وزیر امور خارجه، به خاطر انتقاداتی که پس از گفتگو با اشپیگل از وی شد، استعفا کرده و مصرانه از روحانی خواسته است که این استعفا را قبول کند. این روزنامه، حتی مدعی شد پس اینکه روحانی با استعفای ظریف مخالفت کرد، بین دو طرف تنش لفظی ایجاد شد. براساس روایت الجریده، ظریف احساس می‌کند که بعد از گفتگو با اشپیگل قربانی شده و دولت از وی دفاع نمی‌کند.
ظریف در گذشته نیز سابقه استعفا داشته است. او اوایل اسفند ماه 1397، با انتشار یک پست اینستاگرامی، استعفای خود را اعلام و از «ناتوانی برای ادامه خدمت» عذرخواهی کرد. همان زمان، در برخی گزارش‌های رسانه‌ای ادعا شد که ظریف به خاطر عدم اطلاع از سفر ناگهانی بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، به ایران، آزرده خاطر شده بود.
اما اینبار داستان متفاوت است. از اواخر ماه ژانویه، ظریف در بحبوحه انتقادات تند از وی، سکوت اختیار کرد. او به مدت چهار روز هیچ توئیتی منتشر نکرد. امری که گمانه‌ها در خصوص رنجش وزیر امور خارجه را تقویت کرد. با این حال، ظریف روز دوشنبه با حضور در دانشگاه فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران (دافوس) و نیز دیدار با جوزپ بورل، هماهنگ کننده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، مجددا فعالیت‌های عمومی خود را از سر گرفت. به نظر می‌رسد دلیل مکدر شدن خاطر ظریف این است که وی با وجود اجرای سیاست‌های کلی نظام، با انتقادات تندی مواجه می‌شود. وزارت امور خارجه بار‌ها گفته که مذاکره با آمریکا در صورت بازگشت این کشور به برجام و رفع تحریم ها، سیاست نهاد‌های فرادستی است و وزیر خارجه این سیاست را اجرا می‌کند. سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه، روز دوشنبه (14 بهمن) در اظهاراتی که ظاهرا مراد از آنها پاسخ دادن به منتقدان است، اعلام کرد حرف ظریف، حرف نظام است و مذاکره با آمریکا در چارچوب برجام، حرف تازه‌ای نیست. موسوی با تاکید بر اینکه کارنامه و عملکرد ظریف در طول این 40 سال برای همه روشن است، گفت: «ایشان هر نظری که داشته باشند مجری نظرات مقامات عالی کشور هستند و حرف نظام و جمهوری اسلامی ایران را در عرصه بین‌المللی مطرح می‌کنند.»
سخنگوی وزارت امور خارجه افزود: «حرف ما این است که جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گونه مذاکره دوجانبه‌ای با آمریکا نخواهد داشت و آنچه که نظام بر آن تاکید دارد و وزیر امور خارجه اعلام کرده این است که آمریکا باید به برجام برگردد و به شرایط قبل از سال 2017 بازگردد و تحریم‌های یک جانبه‌ای که علیه ایران اعمال کرده لغو کند در آن صورت اگر خسارت‌های وارد شده را جبران کند می‌تواند در قالب مذاکرات ایران با طرف‌های برجام در گوشه‌ای بنشیند و وارد مذاکرات در قالب 5+1 شود. آنچه که مطرح شد حرف تازه‌ای نیست و بار‌ها از زبان مقامات جمهوری اسلامی ایران بیان شده است.»
ظریف مجددا به عرصه عمومی بازگشته است. او و وزارتخانه تحت امرش هنوز همان استراتژی که در گفتگو با مجله اشپیگل مطرح شد را دنبال می‌کنند. اظهارات روز دوشنبه موسوی نیز این را تایید می‌کند. اما باید منتظر ماند و دید که آیا بحث و جدل درباره نوع مذاکره با آمریکا به همین مورد ختم می‌شود یا اینکه بار دیگر شروع خواهد شد.