گام پنجم متاثر از ماجرای ترور سردار
علی روغنگران
با انقضای چهارمین مهلت دو ماهه ایران به غرب برای تامین منافع اقتصادی تهران، پنجمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای ایران برداشته شد. در این گام، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی ایران در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) کنار گذاشته شد. از اواسط اردیبهشت ماه، دولت ایران در واکنش به بی عملی اروپا در جبران خسارت‌های ناشی از تحریم‌های گسترده آمریکا علیه ایران، روند کاهش تعهدات هسته‌ای مندرج در برجام را آغاز کرد. تاکنون، پنج گام در قالب این روند برداشته شده است. دولت حسن روحانی، با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی “محدودیت در تعداد سانتریفیوژها” را کنار می‌گذارد. بدین ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این پس برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیاز‌های فنی خود پیش خواهد رفت.»
در ادامه این بیانیه کوتاه آمده است: «همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی کمافی السابق ادامه خواهد یافت. در صورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن ایران از منافع برجام، جمهوری اسلامی ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود است. سازمان انرژی اتمی موظف است در این چارچوب اقدامات و تمهیدات لازم را با هماهنگی رئیس جمهور اتخاذ کند.»
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، گام پنجم را گام نهایی ایران خواند و در توئیتی نوشت: «همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت.»
از سوی دیگر، سه کشور اروپایی عضو برجام، که پیش‌تر ایران را به فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف در صورت توقف اجرای تعهدات کلیدی برجام تهدید کرده بودند، در بیانیه مشترکی، از ایران خواستند به پایبندی به تعهدات برجام بازگردد. در بیانیه اروپایی‌ها درباره برجام، عبارت دیگری آمده است که در ظاهر ارتباط چندانی با توافق هسته‌ای ندارد. اما در واقع، ارتباط نزدیکی با برجام دارد. اروپایی‌ها ضمن تاکید بر اهمیت تنش‌زدایی در ایران و عراق، از ایران خواستند که از اعمال خشونت خودداری کند. گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای و به طور کلی پرونده هسته‌ای تحت الشعاع ماجرای ترور سردار سلیمانی قرار گرفته است. آمریکا بامداد جمعه، سردار سلیمانی را به همراه جمعی از فرماندهان ایرانی و عراقی در حین خروج از فرودگاه بغداد ترور کرد. ایران قول داده «انتقام سختی» از آمریکا بگیرد. مقامات بلندپایه ایران می‌گویند انتقام ایران شامل حمله به مراکز نظامی آمریکا می‌شود. در مقابل، آمریکا نیز تهدید کرده است که چنانچه ایران به منافع آمریکا در منطقه حمله کند، حداقل به 52 هدف در داخل ایران حمله خواهد کرد. پس از تشییع باشکوه سردار سلیمانی در تهران، بسیاری از ناظران نفس‌های خود را در سینه حبس کرده و منتظر پاسخ ایران به آمریکا و همچنین واکنش آمریکا به پاسخ ایران هستند. در این میان، به رغم اینکه ریشه همه این تنشها به برجام بازمی‌گردد، این توافق موقتا به حاشیه رفته است. پیش از ماجرای ترور سردار سلیمانی، با وساطت ژاپن، تحرکاتی برای رفع تحریم‌ها انجام شده بود. حسن روحانی به توکیو سفر کرد و بعد از بازگشت از ارائه «پیشنهاد جدید» برای رفع تحریم‌ها سخن گفت. وی همچنین اعلام کرد رایزنی‌ها با ژاپن ادامه دارد.افزون بر این، قرار بود ظریف در هفته جاری به نیویورک سفر کند که ظاهرا بعد از ماجرای ترور سردار سلیمانی این سفر لغو یا به وقت دیگری موکول شده است. برخی رسانه‌های منطقه‌ای ادعا کردند که قرار بود با وساطت ژاپن، ظریف با همتای آمریکایی‌اش، مایک پمپئو، در نیویورک دیدار محرمانه داشته باشد. روزنامه کویتی الجریده با اشاره به این خبر، مدعی شد که بعد از ترور سردار سلیمانی، دیدار محرمانه ظریف و پمپئو که با هماهنگی ژاپن مقرر شده بود، لغو شد. سوای صحت و سقم این خبر، مناسبات فیمابین ایران و آمریکا بعد از حمله پهپادی آمریکا به فرمانده سپاه قدس به شدت تیره و تار شده است. به حدی که ظریف در توئیتی پمپئو را «دلقک مغرور» خوانده است. به موازات این خشم دیپلماتیک، برخی محافل رسانه‌ای محافظه کار در ایران، می‌گویند بعد از ترور سردار سلیمانی دیگر نباید کسی از دیپلماسی یا مذاکره با آمریکا سخن بگوید. در همین رابطه، روزنامه کیهان نوشت: «اما در داخل کسانی که متوهمانه تصور می‌کردند زمان گفتمان است نه موشک! و می‌توانند با دیپلماسی و مذاکره و برجام سایه جنگ را از سر کشور دور کنند، اولا باید با ریختن خون این شهید عزیز به خود بیایند که دیگر جای هیچ‌گونه دیپلماسی با آمریکا وجود ندارد و از امروز به بعد هر مقام و مسئولی که بخواهد از آمادگی برای مذاکره با آمریکا تحت هر عنوانی سخن بگوید، از نظر ملت ایران نه تنها حماقت بلکه خیانت آشکار به خون شهید سلیمانی و منافع ملی کشور و ملت‌های منطقه تلقی می‌شود و مستوجب محاکمه و مجازات خواهد بود.»
با این حال، برخلاف تصور برخی ناظران بین المللی که فکر می‌کردند ایران ممکن است با خروج کامل از برجام به ترور سردار سلیمانی واکنش نشان دهد، برجام هنوز زنده است و این به معنای باز بودن راه گفتگو و مذاکره است. گام پنجم ایران، طوری طراحی شده که به مرگ برجام منجر نشود. از همین رو، دولت روحانی اعلام کرد که همکاری کامل ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داشت. طبیعتا این همکاری شامل فعالیت‌های نظارتی آژانس می‌شود. چنان که معروف است، برجام دو رکن اساسی دارد. رکن نخست شامل اعمال محدودیت بر برخی فعالیت‌های کلیدی مانند درصد غنی سازی، نوع سانتریفیوژها و… می‌شود و رکن دوم، به نظارت آژانس بر اجرای این محدودیت‌ها مربوط می‌شود. ایران فعلا فقط از برخی محدودیت‌های رکن نخست عبور کرده، ولی هیچ تغییری در رکن دوم ایجاد نکرده است. لذا، تماس‌های اروپا و ایران پیرامون برجام ادامه خواهد داشت. هر چند که بعد از ترور سردار سلیمانی، حداقل در کوتاه مدت، احتمال موفقیت این تماس‌ها در رفع تحریم‌ها بسیار بعید است.