داستان پرواز
قاسم شمسایی
ساعات اولیه صبح چهارشنبه بازهم شاهد یک خبر متاثر کننده بود؛ هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ متعلق به اوکراین در حوالی فرودگاه امام خمینی(ره) سقوط کرد. اما خبر زمانی داغ دل ایرانی‌ها را بیشتر کرد که اعلام شد از 179 سرنشین این هواپیما که متاسفانه تمامشان جان باخته‌اند، 140 نفر ایرانی بودند. و شاید تلخ‌تر اینکه برخی از آن‌ها نخبه‌های دانشگاهی هم هستند.
این خبر به ناگاه بازتاب گسترده‌ای در فضای مجازی و رسانه‌های خارجی و داخلی داشت. و از همان ساعات ابتدایی تحلیل‌ها و نظرات مختلفی در رابطه با آن روی وبگاه‌ها قرارگرفت.
اما نکته جالب انتشار خبری مبنی بر برخورد موشک به بوئینگ 737 بود. خبری که قبل از بررسی فنی جعبه‌سیاه توسط برخی از رسانه‌ها اعلام شد و مبنایش در لحظات اولیه ویدئویی از لحظه برخورد یک شی نورانی در آسمان نیمه روشن بود. کلیپی که نیویورک تایمز مدعی تایید آن بود. (البته به همان سرعت گروهی از کاربران در فضای مجازی تاریخ ثبت کلیپ مذکور را زیر سوال بردند.)
البته همین خبر کافی بود تا خوراک صفحات و پیج‌های مجازی فراهم شود و به سرعت در فضای مجازی این خبر دست به دست شد. به طبع آن رسانه‌های خارجی برهمین مبنا شروع به تولید خبرکردند و حتی بعضی از مسئولین رسمی کشورها هم به آن واکنش نشان دادند.
همین امر باعث شد تا برخی از کاربران به عملکرد رسانه‌های داخلی خورده بگیرند و روزنامه نگاران را متهم به پنهان کاری کنند. در اولین واکنش به این موضوع حسن نمکدوست استاد دانشگاه در صفحه توئیترش به روزنامه‌نگاران درباره حرفه‌ای‌گری در روزنامه‌نگاری تذکر داد. نمکدوست دراین‌باره نوشت: «حرفه‌ای‌گری در روزنامه‌نگاری یعنی تلاش برای نزدیک شدن به حقیقت. حقیقت هم بر علایق ما، فرضیه‌های ما یا تحلیل‌های ما استوار نیست. به حقیقت براساس روش درست و سندهای قابل اتکا می‌شود نزدیک شد. در حادثه هواپیما هرکس ادعایی کرد، له یا علیه، از او سند بخواهید و راستی آن سند را بیازمایید.»
بد نیست در ادامه روند بررسی علل سقوط بوئینگ 737 را باهم مرور کنیم تا چند نکته را دریابیم:
اولین جلسه مشترک کارگروه بررسی سانحه سقوط هواپیمای بوئینگ اوکراینی با حضور تیم بررسی سانحه ایرانی و اوکراینی در سازمان هواپیمایی کشوری برگزار شد.براساس استانداردهای بین المللی انکس ۱۳ ایکائو با توجه به وجود کشورهای دیگری که ذی ربط سانحه هستند از جمله نمایندگان موسسه ایمنی حمل و نقل کشور کمیسیون ایمنی حمل و نقل کشور کانادا و کمیسیون حمل و نقل هوایی سوئد جهت همکاری در بررسی سانحه دعوت به عمل آمده است.
بر این اساس دیروز اولین گزارش تیم اوکراینی نیز منتشر شد .عابدزاده در تشریح شرایط پرواز این هواپیما گفت: هواپیما ابتدا تا ارتفاع ۸۰۰۰ پا صعود می‌کند و پس از آن همزمان اطلاعات هواپیما از صفحه رادار حذف و هواپیما با از دست دادن ارتفاع با زمین برخورد کرده و متلاشی می‌شود.
وی تاکید کرد: هیچ پیام رادیویی توسط خلبان در خصوص شرایط غیر معمول دریافت نشده است. مطابق گزارش‌های شاهدان عینی ( افرادی روی زمین و خدمه پرواز عبوری در ارتفاع بالا که رویداد را مشاهده و گزارش کرده اند) آتش سوزی در هواپیما مشاهده شده و بر دامنه آن افزوده می‌شود و پس از برخورد هواپیما با زمین، انفجار ناشی از برخورد به وقوع می‌پیوندد و مسیر برخورد هواپیما نشان دهنده این است که هواپیما که ابتدا به سمت غرب در حال خروج از محدوده فرودگاه بوده، پس از بروز مشکل به سمت راست گردش کرده و در زمان سقوط دارای خط سیری در مسیر بازگشت به فرودگاه بوده است.
وی گفت: مستندات سایت سانحه نشان می‌دهد محل برخورد اولیه هواپیما با زمین در محوطه یک پارک تفریحی بوده و پس از این برخورد اولیه، در طول خط سیر آن برخوردهای دیگری مشاهده شده و بدنه هواپیما متلاشی شده و در طول خط سیر پخش شده است. (این اطلاعات آخرین اخبار تا زمان نگارش این متن است.)
حالا برگردیم به ابتدای متن و شائبه‌هایی که پیش آمده، در ابتدا باید این سوال را بپرسیم چطور قبل از بررسی جعبه‌سیاه هواپیما رسانه‌هایی مدعی برخورد موشک با هواپیما شده‌اند. شاید با یک بررسی کوچک از وضعیت شرکت بوئینگ و حوادثی که برای هواپیماهای ساخت این شرکت در دوسال اخیر پیش آمده، متوجه تبعات وحشتناکی که در افکار عمومی و به طبع آن به اقتصاد این شرکت تحمیل شده است، بشویم. حالا یکبار دیگر هواپیمای بوئینگ 737 دچار سانحه شده چه بهتر که مقصر این حادثه هرچیزی به جز بوئینگ باشد. از طرف دیگر بعد از پخش کلیپ مذکور ادعای طرف‌های مناقشه مانند کانادا داشتن اطلاعاتی در مورد نحوه برخورد یا سقوط بوئینگ 737 می‌باشد که تا این لحظه با وجود درخواست ایران، این اطلاعات نه از طریق رسانه‌ها منتشر شده نه در اختیار ایران قرارگرفته‌است. البته مبنای فنی این اطلاعات هم قبل از بررسی‌های کارشناسان بروی جعبه سیاه جای سوال دارد.
البته این تمام شائبه‌هایی نیست که در فضای مجازی در راستای این اتفاق به راه افتاده و در همین رابطه سید عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به فضاسازی های مشکوکی که در خصوص سقوط هواپیمای اوکراینی توسط منابع غربی ایجاد شده است گفت: جمهوری اسلامی ایران تحقیقات در خصوص علت سقوط این هواپیما را طبق استانداردهای بین المللی و ضوابط ایکائو آغاز کرده و از کشور اوکراین به عنوان صاحب هواپیما و کمپانی بوئینگ به عنوان سازنده هواپیما برای مشارکت در تحقیقات دعوت به عمل آورده است.
با تمام این تفاسیر رسانه‌های غربی کماکان با پمپاژ خبرهای متنوع هنوز مدعی برخورد موشک به بوئینگ 737 هستند اخباری که به سرعت در فضای مجازی دست به دست می‌چرخد. بیایید از یک زاویه دیگر به داستان این اخبار نگاه کنیم، حتما تا حالا به واژه پروپاگاندا مواجه شده‌اید حال کاربرد این واژه در رسانه کجاست، پروپاگاندا در لغت به معنای تبلیغات است و در معنای اصطلاحی عبارت است از: «کوشش برای ترویج نظرات خاص سیاسی از طریق بیان واقعیات با گزارش‌های غیر واقعی به قصد تأثیرگذاشتن بر ذهن مخاطب و ترغیب به رفتار خاص. این عمل بوسیله دولت‌ها و احزاب و گروه‌ها صورت می‌گیرد و هدف اصلی آن جهت‌دهی افکار عمومی و القاء اندیشه‌ها و افکار خاص و مقبولیت بخشی عملکردها در نزد توده‌های مردم و افکار جهانیان است.» در شرایطی که شرکت بوئینگ با وجود حوادث اخیر هواپیماهایش خودش را در تیرس انتقادات می‌بیند که برایش سنگین هم تمام می‌شود و از طرف دیگر در شرایطی که غرب به ویژه آمریکا و متحدینش در جنگ تمام عیار با ایران هستند بعید نیست در این موقعیت بخواهند با تولید اخبار گسترده نبض افکار عمومی را در اختیار بگیرند. حتی با وجود اینکه بلاخره بعد از بررسی‌های کارشناسان ذی‌ربط در ایران حقیقت امر آشکار می‌شود، اخبار منتشر شده در زمان‌های ابتدایی حادثه بسیار تاثیرگذار است حال اینکه بعدا بخواهد تمام این خبرها تکذیب شود.
شاید همین موضوع دلیل کافی برای اهمیت علم رسانه باشد، موضوعی که بارها در شرایط بحرانی با آن مواجه شدیم، موضوعی که گاها با پاک کردن صورت مسئله خواستار حل کردنش شدیم. وقتی دست به فیلتر فضای رسانه‌ای میزنیم یعنی مشکل را پیدا کرده‌ایم اما به جای حل کردنش صورت مسئله را پاک کرده‌ایم. اتفاقی که خودش سبب بحرانی دیگر می‌شود؛ از دست دادن اعتماد عمومی. وقتی رسانه‌های داخلی در زمان بحران حالت انکاری به خود می گیرند یا به دلایل مختلف در انتشار خبر تعلل می‌کنند فضا برای رسانه‌های دیگر باز می‌شود. و بسیار راحت‌تر رسانه‌های غربی می‌توانند عملیات روانی خودشان را اجرا کنند. و همکاران ما متهم به پنهان‌کاری می‌شوند.