پایان‌نامه‌های کاغذی هنوز زیردست صحافی‌ها
وحدانه آخوندشریف
چندی پیش عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با انتقاد از الزام چاپ و صحافی پایان‌نامه‌های کاغذی این اقدام را در عصر ارتباطات فرآیندی فُرمالیته و پرهزینه برشمرد.
محمد قمی با اشاره به گران شدن کاغذ در شرایط تحریم اقتصادی، یکی از اقدامات مثبت در این شرایط را حذف پایان‌نامه‌های کاغذی با توجه به گرانی کاغذ و هزینه‌های بالای آن دانست.
نماینده مردم پاکدشت در مجلس شورای اسلامی افزود: دانشجویان تحصیلات تکمیلی دریافت نسخه‌های کاغذی را فرآیندی دشوار، پرهزینه و فُرمالیته میدانند و توان مالی برای پرداخت هزینه‌های تایپ، چاپ و صحافی آن را ندارند.
وی ادامه داد: حذف پایان‌نامه‌های مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری باید با رعایت مسائل امنیتی صورت گیرد تا امکان کپی‌برداری یا هک شدن نسخه‌های الکترونیک پایان‌نامه‌ها نباشد.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس ادامه داد: این اقدام در کنار هدر رفت کاغذ در نامه‌نگاری‌های اداری باید صورت گیرد تا صرفه‌جویی نظام‌مندی در حوزه مصرف کاغذ در کشور داشته باشیم.
باوجود دستور معاون آموزشی وزارت علوم و ابلاغ بخشنامه‌ای به روسای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور در تیرماه سال 98، درباره حذف و ممنوع بودن چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها و موارد مشابه، اما گزارش‌ها نشان می‌دهد که چاپ پایان‌نامه‌های کاغذی در دانشگاه‌ها همچنان ادامه دارد.
به سراغ اساتید دانشگاه می‌رویم تا نظر آن‌ها را درباره اجرایی شدن این طرح جویا شویم.
بار علمی کم برخی پایان‌نامه‌ها و باری بر دوش طبیعت
دکتر محمود ناظری استاد دانشگاه در گفت و گو با خبرنگار صبح امروز در این خصوص اعلام کرد: شد این طرح به‌عنوان گامی مؤثر جهت صرفه‌جویی در مصرف کاغذ و دستیابی به اهداف برنامه مدیریت سبز است چراکه بیشتر پایان‌نامه‌های صحافی شده سال‌های زیادی در کتابخانه‌ها خاک می‌خورند و جدا از هزینه مکانی برای نگهداری آن‌ها بعضاً هیچ بار علمی نداشته و فقط صرف گرفتن مدرک هزینه‌های زیادی صرف صحافی آن شده است و فقط ضررشان بر محیط‌زیست می‌ماند.
وی ادامه می‌دهد: از طرفی دانشجویی که زحمت‌کشیده تا رشته موردعلاقه خود را در دانشگاه دولتی تحصیل درصورتی‌که می‌توانست همان رشته را در دانشگاه آزاد انتخاب کند حتماً جنبه‌های مالی تحصیل برایش مهم است و این صحافی‌ها و تهیه سه نسخه از پایان‌نامه چیزی به‌جز صرف هزینه برای دانشجو در بر نخواهد داشت.
تصمیمی به نفع حفظ محیط‌زیست و جیب دانشجو
در ادامه دکتر سید امیررضا وزیری استاد دانشگاه فنی مهندسی تربت‌حیدریه با اشاره به جنبه‌های مثبت این طرح عنوان کرد: اولین و واضح‌ترین جنبه‌ای که در مورداجرای این قانون در نظر می‌آید، گران بودن کاغذ و هزینه‌های گزاف مربوط به تلف شدن هزاران برگ کاغذ در چاپ پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها است؛ و البته هزینه‌هایی که بر دانشجو تحمیل می‌شود. البته این تصمیم به نفع حفظ محیط‌زیست و جیب دانشجو می‌باشد.
وی به نکته قابل‌تأمل دیگری اشاره و بیان کرد: جدا از پایان‌نامه‌ها بحث نامه‌نگاری‌های اداری و گردش کاغذی اسناد، مطرح است که موردتوجه بسیاری از مسئولین می‌باشد و هزاران بار بیشتر کاغذ تلف می‌شود. در این میان برخی دانشگاه‌ها تمهیدات خوبی برای این مسئله سنجیده‌اند به‌عنوان‌مثال دانشگاه شهید چمران اهواز، حذف گردش کاغذی اسناد را در دستور کار قرار داده‌اند. همچنین دانشگاه صنعتی ارومیه نیز اقدام به حذف کاغذ از نامه‌نگاری‌های فرآیند قبل از دفاع دانشجو، نامه‌های ابلاغ داوران، اعلام آمادگی برای دفاع و … کرده است. ضمن آن‌که سمینارها و امتحانات دانشجویی را نیز ذیل مواردی می‌شناسد که در آن اتلاف کاغذ صورت می‌گیرد. بر اساس اعلام مسئولان این دانشگاه‌ها، به نظر می‌رسد تشکیل شورای راهبردی مدیریت سبز در این دانشگاه‌ها به پیگیری بهتر این موارد کمک بسیاری کرده است.
این استاد دانشگاه وجود یک سرور مرکزی که پایگاه اسناد و مدارک علمی در کتابخانه مرکزی دانشگاه باشد را به‌عنوان یک زیرساخت مهم برای این طرح ضروری دانست و اظهار کرد: در این پایگاه یا همان کتابخانه دیجیتال امکان دسترسی به نسخه الکترونیکی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برای دانشجویان فراهم بوده، ضمن آن که مکانیزم‌هایی برای محدودیت دسترسی یا جلوگیری از سرقت علمی ترتیب داده شود.
وی ادامه داد: ازجمله این مکانیزم‌ها می‌توان به اعمال محدودیت دسترسی به برخی پایان‌نامه‌ها اشاره کرد و ظاهراً قانونی مبنی بر انتشار پایان‌نامه‌ها ۶ ماه پس از دفاع یا وجود نرم‌افزارهای سرقت ادبی وجود دارد که می‌تواند حافظ آثار دانشجویان در سامانه مربوطه باشد یا جهت دسترسی آزاد دانشجو به مطالب از دانشجویان این تعهد گرفته شود که در صورت استفاده از اطلاعات موجود در پایان‌نامه، به متن آن ارجاع دهند.
دکتر وزیری در پایان خاطرنشان کرد: درست است که از ابلاغ این طرح چندین ماه می‌گذرد اما تا زیرساخت‌های لازم فراهم نگردد و اساتید و دانشجویان از آن سیستم قبلی فاصله بگیرند زمان می‌برد و فکر می‌کنم در اکثر دانشگاه‌ها همان رویه قبلی در حال اجراست.
درمجموع می‌توان گفت مسئولان دانشگاه به‌ویژه بعد از تمهیداتی که برای مقابله با تقلب علمی دیده‌شده و نیز امکانات جدید دنیای دیجیتال از قبیل نرم‌افزارها و …، نگرانی چندانی از بابت مورد سرقت قرار گرفتن آثار دانشجویان ندارند، ضمن آن‌که ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در ایرانداک و قابلیت همانند جویی در پایان‌نامه‌ها پیش از دفاع را نیز پشتوانه دیگری برای مقابله با تقلب علمی می‌پندارند.
تأثیر ممنوعیت چاپ بر روی بررسی و داوری اساتید
فرید یوسفی مشاوره پایان‌نامه هم درباره آگاهی از وجود چنین طرحی گفت: باوجوداینکه از ابلاغ این طرح چندین ماه می‌گذرد اما دانشجویان همان رویه قبل را در پیش دارند و به گمانم تا زمانی که بخواهد این طرح اجرایی شود خیلی زمان ببرد.
وی ادامه داد: به نظر من بعضی از اساتید مسن‌تر ما با نسخه الکترونیکی مشکل‌دارند و ممکن است ممنوعیت چاپ در این مرحله بر کیفیت بررسی از سوی اساتید تأثیر بگذارد و البته ناگفته نماند توجه و بررسی بر روی نسخه چاپی همیشه دقیق‌تر از مطالعه الکترونیکی می‌باشد و امکان خطای آن کمتر است.
همچنان بازار چاپ پایان‌نامه داغ است
همچنین علی.م دارنده یک صحافی درگفت و گو با خبرنگار صبح امروزاعلام کرد: من برای اولین بار از زبان شما در خصوص این طرح می‌شنوم و اگر این طرح اجرایی می‌شد حتماً باید از سفارشات ما در این روزها کاسته می‌شد ولی همچنان روال مثل قبل و بازار چاپ پایان‌نامه‌ها داغ است.
حذف نسخه کاغذی پایان‌نامه‌ها به نفع همه تمام می‌شود
ر.م. ، فارغ‌التحصیل مقطع دکتری دراین‌باره می‌گوید: لازم بود حداقل ۱۰ نسخه از رساله دکتری‌ام را چاپ کنم. در مرحله داوری، داوران نظراتشان را می‌گویند و در پایان‌نامه خط می‌کشند. بنابراین در مرحله پیش از دفاع بایستی ۶ نسخه از پایان‌نامه را چاپ کرد که ۲ نسخه از آن‌ها برای استاد راهنما و مشاور و ۴ نسخه دیگر برای داوران است که از این تعداد ۲ داور داخلی از دانشگاه و ۲ داور از خارج دانشگاه حضور دارند.
وی تشریح می‌کند: صرف‌نظر از هزینه‌ای که روی دست دانشجو گذاشته می‌شود، تعداد زیادی درخت نابودشده ضمن آن‌که چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها برای دانشجویان فرآیند دشواری است.
این دانشجو ادامه می‌دهد: زمانی که برای مصاحبه آزمون دکتری یا مصاحبه به‌منظور جذب اعضای هیئت‌علمی حاضر می‌شوید، از شما رزومه پرینت شده طلب می‌کنند و باید پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رساله دکتری، مقالات و … را به‌صورت چاپی ارائه دهید. ارائه نسخه الکترونیکی پایان‌نامه در قالب سی دی نوعی بی‌احترامی از سوی دانشجو به هیئت مصاحبه‌کننده تلقی می‌شود.
ر.م. در ادامه درباره آمادگی اساتید برای پذیرش پایان‌نامه‌های الکترونیک می‌گوید: این موضوع بستگی به استاد دارد اما اکثراً از این موضوع استقبال می‌کنند و با توجه به هزینه‌های بالای چاپ و صحافی (حدود ۵۰۰ هزار تومان)، معمولاً از دانشجو پایان‌نامه کاغذی نمی‌خواهند. بنابراین حذف نسخه کاغذی پایان‌نامه‌ها تصمیمی است که به نفع همه تمام می‌شود.
از تصمیم تا عمل
به نظر می‌رسد، تصمیم بر حذف پایان‌نامه‌ها و رساله‌های کاغذی سیاست درستی است که به نفع محیط‌زیست و صرفه‌جویی در هزینه‌ها بوده است. درعین‌حال همواره انتظار می‌رود که در برابر اجرای یک تصمیم نو مقاومت‌هایی وجود داشته باشد؛ به‌ویژه آن‌که اساتید داور عادت به نوشتن نقطه نظرات خود در نسخه کاغذی دارند. درهرحال این اساتید و دانشجویان هستند که باید بر سر چاپ یا عدم چاپ پایان‌نامه و رساله با هزینه شخصی خود به توافق برسند. به نظر می‌رسد سازگاری با نسخه‌های الکترونیکی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در عصر دیجیتال چندان دشوار نباشد، اما درعین‌حال لازم است تمام زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای اجرایی شدن قانون فوق که در این گزارش به چند مورد آن‌ها اشاره‌شده، فراهم شوند تا از این لحاظ مشکلات تازه‌ای برای دانشجویان ایجاد نشود.