پایتخت تاریخ و ادبیات پارسی در مسیر احیا
محمد علی علی نژاد
از توس چه می دانیم؟
درمیان کوه های هزارمسجد و بینالود دشتی حاصل خیز و کهن قرار دارد که به استناد یافته ها ومطالعات باستان شناسی از دیر باز محل استقرار انسان بوده و در متون اسلامی به ولایت توس شهرت داشته است. این منطقه در حدود شانزده هزار و پانصد کیلومتر مربع وسعت دارد.
دشت کشف رود را می توان خاستگاه جغرافیای پیدایش ولایت توس قدیم در بستر همین دشت دانست که ولایت توس با چندین شهر بزرگ وبسیاری روستاهای دره ای وپای کوهی ودشتی را شکل می دهد؛ نظیر طابران (شهر طابران بزرگ ترین مرکز فرهنگی ولایت توس محسوب می شده است.
پلان شهر تابران توس یادآور شهرهائی مانند تیسفون- اردشیر خوره- تخت سلیمان است که توسط برج و باروئی مستحکم محصور بوده است. در این شهر تقسیمات طبقاتی رایج در شهرهای پیش از اسلام ایران کاملا” به وضوح دیده می شود.
آن چه که امروزه با نام «شهر تاریخی توس» شهرت یافته و با همین عنوان در فهرست آثار مل‍ّی به ثبت رسیده, خرابه‌های یکی از چهار شهر عمدة ناحیه توس در سده‌های او‌ّلیه و میانة اسلامی است که در آن زمان با نام تابران ثبت شده و اکنون در فاصلة ۲۴ کیلومتری شمال غرب مشهد قرار گرفته است.
دستور رهبری برای رسیدگی به توس
صبحگاه روز ۱۹ تیر ماه ۱۳۷۵ رهبر معظم انقلاب اسلامی از توس بازدید فرمودند و از نزدیک، با اوضاع جاری مجموعه فرهنگی- تاریخی و اقدامات عمرانی و پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی خراسان در توس آشنا شدند و سپس طی یادداشتی بر ضرورت تلاش بیشتر دولت برای آبادانی توس تاکید کردند، پس از این مرقومه بود که ثبت تاریخی توس به سرانجام رسید اما اقدامات عمرانی و عملیات احیای توس چند سالی کمتر مورد توجه بود، در دولت یازدهم و دوازدهم اعبتارات خوبی به احیای توس اختصاص یافت و در دولت دوازدهم نیز با روی کار آمدن شورای اسلامی شهر مشهد، با هم سویی و تفاهم اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی و شورای اسلامی شهر و شهرداری مشهد، پروژه بازپیرایی و ساماندهی جلوخان آرامگاه فردوسی به سرانجام رسید، البته بخش هایی از این پروژه هنوز در حال اجراست.
وزیر میراث فرهنگی درباره توس چه می گوید؟
مهر ماه امسال نیز وزیر میراث فرهنگی در بازدید از پروژه های در اجرای توس و مراسم افتتاح فاز 2 پروزه جلوخان آرامگاه فردوسی گفته بود: وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گفت: انتظارات مقام معظم رهبری برای ساماندهی توس پس از 25 سال در حال انجام است، اکنون با انجام اقداماتی انتظارات مقام معظم رهبری درباره مجموعه توس برآورده می شود.
مونسان با بیان این که اجرای عملیات مرمت برج و بارو کار ارزشمند وسختی است، اظهارکرد: امیدواریم این برج و بارو در محیط 360 هکتاری شهر تاریخی توس اجرا شود.
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یادآورشد: با فعالیت هایی که قرار شد شهرداری در محدوده توس انجام شود، به نظر می آید که مجموعه توس به قطب قوس گردشگری برای کشور و برای خراسان رضوی تبدیل شود.
شهر تاریخی توس با عرصه ای 360 هکتاری
به سراغ مسئولان میراث فرهنگی رفتیم تا ببنیم برای ایحای توس چه اقدامات و برنامه هایی دارند، مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس در این باره گفت: شهر توس عرصه شهر تاریخی توس 360 هکتار است که دور تا دور آن با برج و بارویی به طول 7200 متر مشخص شده است.
احسان زهره‌وندی ، در خصوص معرفی بخش‌های مختلف «شهر تاریخی توس»؛ جاذبه‌ها، ویژگی‌ها و مشکلات موجود در این مجموعه اظهار کرد: این محوطه تاریخی دارای چهار دروازه است که از دیرباز مورد توجه گردشگران و مسافران بوده‌اند.
دروازه رودبار
زهره‌وندی تصریح کرد: امسال شروع به مرمت و بازسازی یکی از این چهار دروازه که در حاشیه کشف‌رود و معروف به دروازه رودبار است، کردیم. دروازه رودبار با اعتباری حدود سه میلیارد تومان شروع به مرمت و بازسازی شد و به دلیل این که ورودی شهر تاریخی توس هم هست، برای ما مهم‌تر بود.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس خاطرنشان کرد: در فازهای بعدی شروع به مرمت دروازه‌های دیگر هم می‌کنیم. در این خصوص پیگیریهای لازم و مطالعات باستان‌شناسی انجام شد، از مصالح خشت استفاده کردیم و در همان مکان کارگاه خشت‌زنی تشکیل و کار آغاز شد.
جلوخان آرامگاه فردوسی
زهره‌وندی افزود: در گذشته برای جلوخان آرامگاه فردوسی، محدوده‌ای حدود پنج هکتاری داشتیم که وضعیت نابه‌سامانی داشت. طرح آن را تهیه و در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی کشور به تصویب رساندیم و دو و نیم هکتار دیگر آن را گسترش دادیم. اکنون فضایی هفت و نیم هکتاری آماده است تا مردم بتوانند راحت‌تر استفاده کنند و به آرامگاه فردوسی دسترسی خیلی مناسب‌تری داشته باشند.
پاژ
وی عنوان کرد: خانه‌ای در پاژ وجود دارد که منسوب به فردوسی است، این خانه روی یک تپه تاریخی قرار دارد که در ثبت فهرست میراث ملی کشور قرار دارد.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس ادامه داد: ما امسال این خانه را هم مرمت و بازسازی کردیم تا بتوانیم به عنوان خانه معرفی پاژ یا خانه معرفی فردوسی در زادگاه فردوسی استفاده کنیم،تقریبا مرمت این خانه هم تمام شده و بازپیرایی محوطه اطراف آن باقی مانده که آن هم در دستور کار است.
عمارت چهار برج توس
زهره‌وندی بیان کرد: عمارت چهار برج توس، عمارتی مربوط به دوران قاجار است که بخشی از آن عمارت باقی مانده است؛ این عمارت هم با اعتبار حدود یک میلیارد تومان با مشارکت شهرداری مشهد مرمت شد. طرح آن در اداره میراث فرهنگی تهیه و تصویب شد و اجرای آن با شهرداری مشهد انجام شد و اکنون در محوطه و فضای بیرونی آماده بازدید است. قسمت داخلی خود عمارت نیاز به مرمت دارد که آن هم مقرر شده در فازهای بعدی کارش انجام شود.
کهن‌دژ توس
وی افزود: کهن‌دژ در محله ارگ شهر تاریخی توس قرار گرفته و وسعتی حدود 5 و 6 هکتار دارد. مسیر دسترسی آن از جلوخان که اکنون بازپیرایی شده، طراحی شده و مشاور کارهای آن را انجام داده و در مرحله اجرایی است. ان‌شاءالله اجرای آن به زودی شروع می‌شود و گردشگران می‌توانند امکان بازدید از فضای ارگ تاریخی توس را داشته باشند. این طرح مراحل خودش را طی کرده و در مرحله برآورد هزینه است و فکر می‌کنم تا یک ماه آینده قابلیت اجرا را داشته باشد تا بتوانیم از فضای ارگ هم استفاده کنیم.
بلوار پردیس توس
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس اظهار کرد: در مورد بلوار پردیس توس، (از قسمت جلوخان تا دروازه رودبار، حاشیه کشف‌رود) هم باید گفت که اکنون مشاور آن منطقه انتخاب شده و در حال مطالعه است که این فضا هم با تمرکز بر قابلیت‌های تاریخی و فرهنگی ساماندهی و بازپیرایی شود؛ یعنی هیچ ساختمانی بر روی آن ساخته نخواهد شد و صرفا از ظرفیت باستان‌شناسی آن استفاده می‌شود.
تاسیسات الکتریکی و مکانیکی آرامگاه فردوسی
زهره‌وندی گفت: تاسیسات الکتریکی و مکانیکی آرامگاه فردوسی هم بعد از مدت خیلی زیادی و برای اولین بار نوسازی شد و در فاز آخر حدود سه میلیارد و چهارصد میلیون تومان بابت آن هزینه شد و تاسیسات الکتریکی و مکانیکی و بخش گرمایش و سرمایش آرامگاه فردوسی در کل به‌روز شد. اکنون تمام فضای آرامگاه فردوسی از وضعیت گرمایش و سرمایش خیلی مطلوبی برخوردار است.
طرح راهبردی و طرح تفصیلی توس
وی ادامه داد: همچنین طرح راهبردی و طرح تفصیلی توس هم در راه تهیه است و البته کارفرمای آن اداره کل راه و شهرسازی است ولی ما هم تا آنجا که توانستیم با توجه به این که توس در واقع یک مرکز تاریخی و فرهنگی است، همکاری می‌کنیم. مشاور آن هم در حال تهیه طرح است و این طرح در حال طی کردن مراحل خود در وزارت مسکن، شورای عالی معماری و شهرسازی است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس با اشاره به مشکلات موجود در این پایگاه تاریخی و فرهنگی گفت: از مشکلاتی که اکنون در توس وجود دارد، این است که طرح تفصیلی هنوز ابلاغ نشده و وضعیت پهنه‌های سکونتی که روی عرصه شهر تاریخی هستند، مشخص نیست و در واقع ممکن است ما با یک‌سری ساخت و سازهای غیرمجاز روبه باشیم که این‌ها عرصه تاریخی را خدشه‌دار می‌کند.
زهره‌وندی تصریح کرد: بهتر است هرچه سریع‌تر طرح تفصیلی ابلاغ و برای همه تعیین تکلیف شود. همچنین برای مردم هم توضیح داده شود که سیاست‌های طرح تفصیلی چطور هستند و آینده آن به چه‌صورت پیش می‌رود تا بتوانیم با برنامه جامع‌تری کار کنیم؛ چون تکلیف ما راجع‌به آثار تاریخی، کارهای مرمتی و حفاطتی مشخص است ولی طرح تفصیلی می‌تواند کمک کند که برنامه‌های جامع‌تری راجع‌به توس داشته باشیم.
وی در خصوص شرایط مطلوب این مجموعه در آینده افزود: شرایط مطلوب در آینده زمانی حاصل خواهد شد که ما بتوانیم برای مردم و بخشی از مسئولان، ارزش‌های تاریخی و فرهنگی را بهتر و ساده‌تر نمایش دهیم تا دخل و تصرف‌ها و آسیب‌هایی که به آن منطقه زده می‌شود، کمتر شود. به عنوان نمونه ما در یکی دو سال گذشته توانستیم معادن غیرمجاز و بدون مجوز واقع در حریم شهر تاریخی توس را که آسیب‌های زیست‌محیطی به منطقه وارد می‌کردند و البته به دنبال آن تعداد بسیار زیادی وسایل نقلیه سنگین از محور گردشگری توس عبور می‌کردند را تعطیل کنیم و وضعیت بهتری در حریم شهر تاریخی توس و همچنین وضعیت بهتری برای ساکنین و گردشگران ایجاد کنیم که البته گام مهمی بود.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی توس عنوان کرد: اکنون منتظریم مشاور طرح تفصیلی و طرح راهبردی هم نظرات خود را راجع‌به پهنه‌های سکونتی روی عرصه ارائه دهد و ما این نظرات را بررسی و زودتر به نتیجه برسیم تا اگر ساخت و سازی آنجا انجام می‌شود، به‌صورت رسمی و ماده و قانون و رعایت آیین‌نامه‌ها انجام شود که مشکلی در آینده ایجاد نشود.
زهره‌وندی خاطرنشان کرد: شرایط مطلوب این است که سریع‌تر طرح تفصیلی تهیه و از طریق شورای عالی معماری و شهرسازی به همه دستگاه‌ها ابلاغ شود و همه دستگاه‌ها ملزم به رعایت آن باشند که می‌تواند شکل مطلوبی به توس بدهد؛ ضمن این‌که طرح‌های امکان‌سنجی گردشگری توس هم تهیه شده و ان‌شاءا… با ابلاغ طرح راهبردی و تفصیلی بتوانیم به چشم‌اندازی که در خصوص گردشگری در توس داریم، برسیم.
تبدیل شهر تاریخی توس به مقصد گردشگری است
هم چنین مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی دراین باره گفت: برنامه ما برای توس تنها مرمت آثار تاریخی نیست بلکه تبدیل شهر تاریخی توس به مقصد گردشگری است.
ابوالفضل مکرمی فر درباره اعتبارات احیای برج و باروی توس گفت: در فاز نخست که برج و بارو به طول 350 متر احیا می شود، 2 میلیارد و 400 میلیون تومان اختصاص یافته است.
او ادامه داد: این فرآیند را ادامه خواهیم داد تا برج و بارو به صورت کامل در محیط 360 هکتاری شهر تاریخی توس اجرا شود.
مکرمی فر در پاسخ به سوالی درباره تاثیر احیای برج و بارو در فرآیند ثبت جهانی توس اظهار کرد: اجرا عملیات مرمت و احیای برج و بارو خیلی می تواند به ثبت جهانی توس کمک کند.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی یادآورشد: برای ثبت جهانی سالیانه هر کشور یک سهمیه دارد که بناهای تاریخی و میراث فرهنگی ما نیزدر صف قرار دارند تا براساس نوبت در فهست میراث جهانی به ثبت برسند.
مکرمی فر گفت:براساس آن چه که مدیران وزارت میراث فرهنگی اعلام کرده اند و ان شاا… با اقداماتی که در توس انجام می شود، امیدواریم بتوانیم پرونده ثبت جهانی توس را آماده کنیم و در اولویت بالاتر، توس هم به ثبت جهانی برسد.
تولید و فروش صنایع دستی در توس
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تصریح کرد: طی سال جاری اقداماتی برای تولید و فروش صنایع دستی در محدوده شهر تاریخی توس و آرامگاه فردوسی آغاز شده است که طی سال جاری به نتیجه خواهد رسید و ما شاهد تولید و فروش صنایع دستی درکنار این جاذبه گردشگری خواهیم بود.