آیا اینترنت هم میلی می شود؟
علی روغنگران
حسن روحانی روز یکشنبه 17 آذر در جلسه ارائه لایحه بودجه سال 99 به مجلس گفت: «از آغاز دولت یازدهم قدرت پهنای باند تقریبا 20 برابر شده است. این روند را ادامه می‌دهیم تا بتوانیم شبکه ملی اطلاعات را آن چنان تقویت کنیم که مردم برای رفع نیازمندی‌های خود نیازی به خارج نداشته باشند.»
اظهارات حسن روحانی سه هفته پس از قطعی گسترده اینترنت در نقاط مختلف کشور مطرح می‌شود. قطعی که پس از اعتراضات به افزایش قیمت بنزین صورت گرفت و مشکلات زیادی برای مردم ایجاد کرد. مسئولان دولتی دلیل قطعی اینترنت را حفظ جان و مال مردم در اعتراضات اعلام کرده اند و هیچ توضیح درستی در این باره نداده اند. هنوز برآورد دقیقی از میزان خسارات قطعی چند روزه اینترنت در دست نیست، اما گفته می‌شود این اتفاق چند صد میلیون دلار به اقتصاد ایران ضربه زده است.
سخنان روحانی با واکنش‌های انتقادی فراوانی در شبکه‌های اجتماعی همراه بوده است. بسیاری از کاربران معتقدند رئیس جمهور باز هم از وعده‌های خود عقب نشینی کرده است. حسن روحانی در تبلیغات انتخاباتی سال 96 تاکید کرد که دست این دولت روی دکمه فیلترینگ نمی‌رود، اما در عمل اتفاقی که رخ داد که در این دولت اینترنت برای یک هفته در کل کشور و روز‌های بیشتری در برخی مناطق کشور کاملا قطع بود و ارتباطات به صورت بسیار محدود و داخلی برقرار بود. انتقادات از روحانی بسیار تند است حتی حامیان پروپاقرص او نیز از این رویکرد به شدت ناراضی هستند. پوریا آسترکی کارشناس اینترنت و شبکه‌های اجتماعی این اتفاق را در راستای “قتل اینترنت” ارزیابی کرد و آن را ناشی از یک نگاه “امنیتی” دانست.
کاربران زیادی نیز وعده‌های حسن روحانی درباره گسترش اینترنت و مقابله با فیلترینگ و تناقض‌های سخنان دو سال پیش او با امروز را یادآوری کردند. کاربری گفته که روحانی “آب پاکی روی دسته همه ریخته است”. او نوشته است: «خوب دوستان استراتژی کشور مشخص شد. برای آینده‌تان برنامه‌ریزی بفرمایید.»
عده‌ای هم این بحث‌ها را در راستای “کره شمالی” شدن ایران ارزیابی کردند. پس از این انتقادات تند علیرضا معزی، معاون ارتباطات دفتر رئیس‌جمهوری در صفحه توئیتر خود نوشت: «صحبت از توسعه شبکه ملی اطلاعات و استقلال در فضای مجازی، هرگز و هرگز به معنای قطع اینترنت و زیستن در عصر حجر نیست؛ این دو مکمل یکدیگرند.»
او تاکید کرد که «تعبیر قطع ارتباط با جهان، نشان از فقدان درک زیستن در جهان شبکه‌ای است.»
البته این توضیحات برای کسانی که تجربه یک هفته قطع ارتباط با جهان و زندگی اینترنت ملی را داشته اند به هیچ عنوان قانع کننده نیست. در همین راستا حسن نمکدوست روزنامه نگار شناخته شده و استاد ارتباطات در توئیتی نوشت: “خودرو ملی، رسانه ملی، شبکه ملی، سه شوخی تلخ ملی!”
روز دوشنبه نیز علی ربیعی سخنگوی دولت سعی کرد سخنان روحانی را روشن کند. علی ربیعی درباره شبکه ملی اطلاعات و قطع اینترنت جهانی با اشاره به مذاکرات خود با فیروزآبادی و آذری جهرمی و دیگر اعضای دولت خاطرنشان کرد: “برداشت نادرستی از سخنان رئیس جمهوری صورت گرفته است، موضوع این است که در کشور یک شبکه ملی وجود دارد که روی آن اینترنت هم است و اینترنت هم از طریق همین شبکه به مردم ارائه می شود.”
ربیعی صراحتا تاکید کرد: «به هیچ وجه دولت نه الان و نه آینده برنامه ای برای قطع کردن دسترسی مردم به اینترنت را ندارد. اینترنت مگر قطع شدنی است؟ آینده اقتصاد دنیا و اقتصاد دیجیتال مبتنی بر اینترنت است، نگاه راهبردی ایران تکیه بر جوانان کشور و تسهیل بازار منطقه است و دولت با جدیت پیگیر این راهبرد است. که برای رسیدن به این هدف ما شبکه ملی مستقل از دنیا را هم که در مواقع حساس از جمله تحریم از سوی آمریکا بتواند مستقل عمل بکند مانند جلوگیری از کار افتادن سیستم بانکی و بخشی از خدمات دولتی و ممانعت از ایجاد بحران، دنبال می کنیم تا از اینترنت به عنوان یک سلاح تحریم استفاده نکنند.»
چند روز پس از قطع اینترنت کشور وزارت ارتباطات نامه‌ای بحث برانگیز برای شرکت‌ها ارسال کرد. نامه ارسالی سازمان فناوری اطلاعات به بخش‌های دولتی برای در اختیار گذاشتن لیستی از سرویس‌های وابسته‌شان به خدمات خارجی به این سازمان و همچنین نامه دیگر این سازمان به کسب‌وکار‌ها برای حضور در جلسه‌ای ویژه جهت بررسی پیامد‌های قطع اینترنت روی فعالیتشان بود. این دو نامه جنجالی بزرگ به پا کرد. بسیاری معتقد بودند که درخواست سازمان فناوری اطلاعات از بخش دولتی و خصوصی برای ایجاد محدودیت‌های بیشتر روی سرویس اینترنت جهانی و قطع همیشگی آن در آینده‌ای نزدیک است؛ اما رئیس سازمان فناوری اطلاعات این ادعا را رد کرد و گفت که تنها هدف آن‌ها از ارسال این نامه شفاف‌سازی ضربه‌های اقتصادی برای تصمیم‌گیرانی است که دستور قطع اینترنت را به خاطر شرایط ویژه کشور داده اند.
امیر ناظمی در توضیح ارسال این نامه‌ها به بخش خصوصی و دولتی به پیوست گفت: «نامه‌ای که به سازمان‌های دولتی برای معرفی یک نماینده و تهیه یک لیست از سرویس‌هایی که به خدمات خارجی وابسته‌اند، روز چهارشنبه 29 آبان به آن‌ها ارسال شده است؛ یعنی روزی که اینترنت کشور قطع بود. این نامه هم بعد از تماس کاربری با من که از قطع خدمات بیمارستانی به دلیل قطع اینترنت حکایت داشت تنظیم و به آن‌ها ارسال شد.»
البته توضیحات وزارت ارتباطات نتوانست افکار عمومی را قانع کند.
اینترنت ملی چیست؟
به شکل خلاصه اینترنت ملی بدین معنی است که وبسایت مراکز داده و خدمات داخلی همچون بانک‌ها، موسسات مالی و نهاد‌های دولتی بر روی سرور‌های داخل کشور قرار بگیرند به نحوی که بدون نیاز به اینترنت جهانی و سرور‌های خارج از کشور بتوانند به کار خود ادامه دهند. ایده اولیه اینترنت ملی، که با عنوان اینترانت نیز شهرت داد و اکنون شبکه ملی اطلاعات نیز نام گرفته است، در سال 1384 مطرح شد. الگوی این طرح مطابق اظهارات حجت الاسلام سعید رضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در اردیبهشت امسال «نظام چین» بوده است و تا سال 98 حدود 19 هزار میلیارد تومان هزینه آن شده است. دولت 12 هزار میلیارد تومان و بخش خصوصی7 هزار میلیارد تومان در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند. هدف از این طرح، دستکم مطابق آنچه در ابتدا گفته می‌شد، این بود که برای بالا بردن امنیت سایبری؛ داده‌های حساس کشور بر روی زیرساخت داخلی قرار گیرند. این امر به دولت اجازه می‌داد ترافیک اینترنت را به دست گیرد، بر ورود و خروج اطلاعات از کشور نظارت کند و از مراکز داده داخلی حفاظت نماید. با این حال منتقدان طرح معتقد بودند که این کار برای کنترل اینترنت در مواقع خاص است. با اجرایی شدن تصمیم به راه اندازی شبکه اینترنت ملی، دولت تلاش کرد همزمان با توسعه این طرح وبسایت‌های عمده مورد استفاده ایرانیان را با نسخه‌هایی داخلی جایگزین کند. برای مثال آپارات به عنوان جانشینی برای یوتیوب معرفی شد و سرمایه‌گذاری سنگینی برای راه اندازی «موتور جستجوی ملی» به عنوان جانشین گوگل اختصاص یافت. همچنین در حوزه شبکه‌های اجتماعی پیام رسان‌هایی همچون «بله» و «سروش» کمک‌هایی میلیاردی و دولتی دریافت کردند تا شهروندان را که کاربر پیام‌رسان‌های خارجی نظیر تلگرام بودند به خود جلب کنند. بسیاری از این طرح‌ها با مشکلات فنی زیادی روبه رو هستند و به اهداف خود نرسیدند.
در ده سال گذشته اینترنت کشور در مقاطعی با اختلال شدید مواجه شد، از جمله اعتراضات سال 88، دی 96 و آبان 98. نقش اینترنت در گسترش این اعتراضات باعث شده است که دولت و حاکمیت به فکر تقویت بیشتر شبکه ملی اطلاعات بیافتد.
در همین راستا تحرکاتی در این باره اتفاق افتاد. وزیر ارتباطات سال گذشته برای اولین بار اذعان کرد که مانور‌های قطعی اینترنت در کشور برگزار شده است. جدای از این طرح فیلترینگ هوشمند و پیچیده‌ای نیز در کشور ایجاد شده است که حتی شگفتی ناظران خارجی را نیز در پی داشته است.
کارهایی که دولت باید انجام دهد
در ادامه بحث ها بر سر اینترنت ملی روز دوشنبه سردار جلالی رئیس سازمان پدافند غیر عامل کشور درباره اینترنت ملی و کارهایی که دولت باید انجام دهد توضیح داد. او نیز حرف دولت را تکرار کرد و گفت: “راه اندازی این شبکه به هیچ وجه به معنای قطع اینترنت بین الملل نبوده بلکه بستری است که مردم بتوانند از یک سو از خدمات با کیفیت و با سرعت شبکه ملی اطلاعات بهره‌مند شوند و هم اینکه سرعت اینترنت بین الملل در کشور نیز ارتقا پیدا کند”.
سردار جلالی از نمایندگان خواست در بررسی بودجه سال آینده مباحث مربوط به اینترنت ملی را در دستور کار خود قرار دهند. او از مشکلاتی سخن گفت که ضرورت دارد حل شود.
او گفت: «یکی از مهمترین بخش‌های شبکه ملی اطلاعات که اکنون در آن نقص وجود دارد «موتور جستجوی ایرانی» است که در داستان قطع اینترنت اخیر نیز جای خالی آن به جد احساس شد.»
رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور دومین بخش ضروری در خدمات مرتبط با شبکه ملی اطلاعات را «ایمیل ایرانی» دانست. او با تاکید بر اینکه موضوع «CDN و DNS بومی» هم باید از سوی مجلس محترم تعیین تکلیف شود، ادامه داد: “سازمان پدافند غیرعامل کشور آمادگی دارد به عنوان بازوی نظارتی مجلس در این زمینه وارد عمل شده و اقدام به گزارش‌دهی تخصصی کند.”
سردار جلالی در ادامه یکی از ضروریات تکمیل شبکه ملی اطلاعات را «ابرداده ملی» عنوان کرد و گفت: «اگر بخواهیم خدماتی در سطح جهانی ارائه دهیم نیاز داریم تا این پروژه نیز نهایی شود چراکه اساس بسیاری از خدمات نوین از طریق ابرداده صورت می‌گیرد.»