گام پنجم در سایه سفری سرنوشت ساز
علی روغنگران
با نزدیک شدن موعد گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، بار دیگر مقامات ایرانی و اروپایی درباره اقدامات احتمالی طرف مقابل هشدار می‌دهند. از یک طرف، اروپایی‌ها به ایران هشدار می‌دهند که کاهش بیشتر تعهدات، ممکن است «اصل» توافق هسته‌ای را به خطر بیندازد. از طرف دیگر، ایران نیز اعلام می‌کند که چنانچه اروپایی‌ها نتوانند منافع‌اش را تضمین کنند، روند کاهش تعهدات را ادامه خواهد داد.
روز سه شنبه هفته گذشته، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، طی یک نشست خبری مشترک با جوزپ بورل، مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، اعلام کرد اروپا به مقامات ایرانی هشدار داده که در صورتی که ایران در ماه ژانویه اجرای تعهدات برجامی بیشتری را متوقف کند، اصل این توافق به خطر خواهد افتاد. به گفته لودریان، پاریس معتقد است که تصمیم ایران برای کاهش تعهدات هسته‌ای، پاسخی غلط به تصمیم بد آمریکا در خروج از برجام است.
بورل نیز در این نشست خبری که در پاریس برگزار شد، گفت: «لازم است که در اینجا رضایت خود را از نشست اخیر (کمیسیون مشترک برجام) در وین اعلام کنم چرا که این جلسه نشان داد هنوز شانس حفظ توافق هسته‌ای وجود دارد. کشور‌های شرکت کننده تحت سرپرستی اتحادیه اروپا بر این مسئله اتفاق نظر داشتند. ما امیدواریم بتوانیم مقامات ایرانی را متقاعد کنیم که حفظ توافق را به خطر نیندازد، چیزی که برای ما اروپایی‌ها بسیار حائز اهمیت است.»
کمتر از یک ماه تا زمان برداشته شدن گام پنجم تعهدات باقی مانده است. سید عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه، به تازگی گفته ایران در نشست اخیر کمیسیون مشترک برجام، بر این مسئله تاکید کرده که در صورت عدم انتفاع ایران از این توافق گام‌های جدیدی برای کاهش تعهدات برخواهد داشت. وی افزود: «در شرایط کنونی حدود یک ماه تا رسیدن به نقطه مورد نظر برای اجرای گام پنجم فاصله داریم، از این رو درباره چگونگی اجرای این گام ایده‌های مختلفی وجود دارد. در روز‌های آخر تصمیم گیری می‌شود که جمهوری اسلامی چه گامی را با چه کیفیتی بردارد.»
در حال حاضر اروپایی‌ها ادعا می‌کنند که به برجام پایبند هستند و در یک ماه گذشته جز پیوستن شش کشور اروپایی به «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس)، هیچ کار دیگری برای ایران انجام نداده‌اند. از این رو، در صورت ادامه روند فعلی، احتمالا ایران گام پنجم کاهش تعهدات را برخواهد داشت. اروپایی‌ها تهدید می‌کنند که در صورت برداشته شدن این گام، سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» را فعال خواهند کرد. امری که می‌تواند به معنای بازگشت تحریم‌های بین المللی علیه ایران باشد. اما سوای اینها، به تازگی دو اتفاق افتاده که ممکن است بر تلاش‌های اروپا در زمینه نجات توافق هسته‌ای تاثیر بگذارند. اتفاق اول، ناآرامی‌های اخیر در ایران است که به گفته برخی محافل اندیشکده‌ای در اروپا، بر تلاش‌های اروپا برای تامین منافع اقتصادی ایران سایه انداخته است. در همین رابطه، اندیشکده شورای روابط خارجی اروپا، با بیان اینکه اکنون برجام به تار مویی بند است، نوشته واکنش مقامات ایران به اعتراضات اخیر، چشم انداز سیاسی دولت‌های اروپایی که دنبال حفظ توافق از طریق تامین منافع اقتصادی ایران هستند را پیچیده می‌کند. جدای از این، واشنگتن احتمالا از این ناآرامی‌ها برای تشدید مخالفت با تعامل اروپا با تهران استفاده خواهد کرد. آمریکا‌یی‌ها استدلال خواهند کرد که هیچ بازیگران میانه‌رویی در سپهر سیاسی ایران وجود ندارند که اروپایی‌ها بخواهند از طریق آن‌ها در ایران تغییر ایجاد کنند.اتحادیه اروپا، اخیرا بیانیه شدیداللحنی درباره ناآرامی‌های ایران منتشر کرد و از ایران خواست درباره تعداد کشته شدگان و بازداشتی‌ها تحقیقات شفاف و معتبری انجام دهد. وزارت خارجه ایران این بیانیه را مردود شمرد و آن را «ناشی از اطلاعات نادرست و جهت دار» خواند.
اما در کنار اعتراضات، مسئله امکان مذاکره مستقیم یا با واسطه میان ایران و آمریکا هم ظاهرا بر مواضع برجامی اروپا سایه انداخته است. روز چهارشنبه حسن روحانی به ژاپن سفر می‌کند. این سفر در شرایطی انجام می‌شود که بار دیگر حرف و حدیث‌ها درباره احتمال از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا بیشتر شده است. توکیو در هفت ماه گذشته، تلاش‌های زیادی برای وساطت میان تهران و واشنگتن انجام داد. ولی تاکنون به نتیجه ملموسی نرسیده است. سفر روحانی به ژاپن، که به درخواست ایران انجام می‌شود، می‌تواند نشانه‌ای از احتمال موفقیت وساطت ژاپن باشد. البته تاکنون، هیکدام از محافل رسمی ایران و ژاپن جزئیاتی از دستور کار سفر رئیس‌جمهور ایران منتشر نکرده‌اند. با این حال، محافل رسانه‌ای ژاپن می‌گویند روحانی می‌خواهد در موضوع توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی، بن بست شکنی کند. تبادل اخیر زندانیان میان ایران و آمریکا، که با وساطت سوئیس انجام شد، نشانه دیگری درباره احتمال ذوب شدن یخ‌های مناسبات ایران و آمریکاست. اما مهمتر از همه، اظهارات روز چهارشنبه گذشته حسن روحانی است که در آستانه سفر به ژاپن گفت: مصمم است تحریم‌ها را از طریق مذاکره رفع کند. وی گفت: «باید یا تحریم‌ها را دور بزنیم و یا دشمنان را وادار کنیم تا توبه کنند و دولت مصمم است، هم با تقویت تولید داخلی و هم از طرق مختلف از جمله مذاکره این توطئه را در هم بشکند و در این راستا دولت در چارچوب خطوط قرمز نظام حرکت کرده و از آن عبور نخواهیم کرد.»
اینکه اروپایی‌ها چه برداشتی از تحرکات ایران و ژاپن و همچنین تبادل زندانیان دارند، پرسشی است که هنوز پاسخ آن به طور دقیق معلوم نیست. فرانسه، که همزمان با ژاپن مشغول وساطت میان ایران و آمریکا بود، به طرز عجیبی درباره تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا سکوت کرده است. با توجه به اصرار فرانسه بر دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا و از سرگیری مذاکرات میان این دو کشور، انتظار می‌رفت که فرانسه از تبادل زندانیان استقبال کرده و دو طرف را به استفاده از این فرصت نادر برای آغاز گفتگو‌ها ترغیب کند. اما رئیس‌جمهور فرانسه در این زمینه، اظهارنظری نکرد. البته امانوئل مکرون، اخیرا در توئیتی، از ایران خواست بدون تاخیر دو زندانی فرانسوی در ایران را آزاد کند. پرسشی که اکنون بی‌پاسخ مانده، این است که چنانچه وساطت ژاپن میان ایران و آمریکا این بار موفق شود، واکنش اروپایی‌ها به این امر چه خواهد بود و در پرتو چنین وساطتی، آیا اروپایی‌ها حاضر خواهند بود برای نجات برجام، منافع اقتصادی ایران را تضمین کنند؟ این پرسش از این منظر حائز اهمیت است که خود اروپایی‌ها در ماه‌های گذشته سعی کردند میان ایران و آمریکا وساطت کنند، ولی هیچکدام موفق نشدند.