اقدامی در مسیر تنش‌زدایی
علی روغنگران
روز شنبه، در اقدامی که احتمالا نشان دهنده اولین اقدام عملی در مسیر تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا است، دو زندانی با وساطت سوئیس میان دو کشور مبادله شدند. زندانیان دو طرف در شهر زوریخ سوئیس، با حضور دیپلمات‌های بلندپایه ایران و آمریکا مبادله شدند. وزارت امور خارجه ایران، در بیانیه‌ای اعلام کرد دکتر مسعود سلیمانی، استاد دانشگاه‌های ایران، که به مدت بیش از یک سال به اتهام دور زدن تحریم‌های آمریکا در این کشور زندانی بود، در یک فرآیند دیپلماتیک با همکاری دولت سوئیس آزاد شد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، شخصا به سوئیس رفت و زندانی ایرانی را در زوریخ تحویل گرفت. از سوی دیگر، کاخ سفید با صدور بیانیه‌ای از آزادی ژیو وانگ، زندانی آمریکایی در ایران، خبر داد و از دولت سوئیس به خاطر وساطت در این زمینه تشکر و قدر دانی کرد. وانگ و سلیمانی در شهر زوریخ مبادله شدند. از جانب آمریکا، برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، وانگ را تحویل گرفت. دولت‌های ایران و آمریکا در حالی اقدام به تبادل زندانیان کردند که در دو سال گذشته، روابط به شدت خصمانه‌ای داشته‌اند. کاخ سفید با خروج یکجانبه از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و اعمال دوباره «قوی‌ترین تحریم‌های تاریخ» علیه ایران، عملا رویکرد تعاملی دولت باراک اوباما در مقابل ایران را کاملا تغییر داد و موج تازه‌ای از فشار‌های سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک را علیه این کشور آغاز کرد که به «کارزار فشار حداکثری» معروف شد. در ادامه همین کارزار، آمریکا از ماه مه 2019، در اقدامی بی‌سابقه، تمام صادرات نفت ایران را تحریم کرد. از آن زمان تاکنون، تنش‌ها میان دو کشور به شکل تصاعدی در حال اوج‌گیری بود. کشور‌های زیادی میان تهران و واشنگتن میانجیگری کردند، ولی هیچکدام نتوانستند از شدت تنش‌ها میان دو طرف بکاهند. جدای از این، در یک ماه گذشته، روابط ایران و اروپا هم تنش‌آلود شده است. اروپایی‌ها بدون اینکه کاری جدی برای جبران خسارت‌های اقتصادی ایران انجام دهند، از این کشور می‌خواهند به طور کامل به برجام پایبند باشد و تهدید می‌کنند که اگر ایران روند توقف اجرای تعهدات برجامی را ادامه دهد، تحریم‌های بین المللی سازمان ملل علیه آن بازخواهند گشت. در چنین شرایطی ایران و آمریکا، در اقدامی که ممکن است اروپایی‌ها را غافلگیر کند، دو زندانی را مبادله کردند. پرسشی که هم اکنون مطرح شده این است که آیا تبادل زندانیان، مقدمه از سرگیری گفتگو‌ها درباره سایر موضوعات است یا نه. اهمیت این سوال در این است که در محافل رسانه‌ای و تحلیلی، معمولا تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا به عنوان مقدمه‌ای برای آغاز گفتگو‌های جدی میان تهران و واشنگتن ارزیابی می‌شود. فعلا به این زودی نمی‌توان به این پرسش پاسخ قاطعی داد. اما تحرکات و اظهارات دو طرف منازعه (ایران و آمریکا) نشان می‌دهد که از سر گیری گفتگو یا حداقل تنش‌زدایی میان دو طرف بعید نیست. از جانب آمریکا، ابتدا مایک پمپئو، وزیر خارجه این کشور، که طراح اصلی کارزار فشار حداکثری به شمار می‌رود، در اقدامی نادر از اقدام «سازنده» دولت ایران در موضوع تبادل زندانیان سخن گفت. رئیس پمپئو، دونالد ترامپ، پا را از این فراتر گذاشته و ضمن تشکر از ایران، امضای توافق با این کشور را هم امکان‌پذیر دانست. رئیس‌جمهور آمریکا در توئیتی با اشاره به بازگشت وانگ به آمریکا، نوشت: «از ایران به خاطر مذاکره بسیار منصفانه تشکر می‌کنم. می‌بینید، ما می‌توانیم با هم توافق امضا کنیم!»
علاوه بر این، یک مقام بلندپایه آمریکایی در گفتگو با خبرنگاران ابراز امیدواری کرده که آزادی وانگ «به موفقیت بیشتر با ایران» منجر شود. این مقام گفته امیدوار است که آزادی وانگ نشانه‌ای از تمایل ایران به بررسی کل رابطه‌اش با آمریکا باشد. افزون بر این، مقام یادشده، اعلام کرده ترامپ برای دیدار بدون پیش شرط با مقامات ایران آماده است. از سوی دیگر، دولت ایران نیز تحرکاتی انجام داده که ظاهرا از تمایل تهران به تنش‌زدایی با آمریکا حکایت دارد. علاوه بر آزادی وانگ، که با تصویب شورای عالی امنیت ملی و موافقت نهاد‌های قضایی و امنیتی ایران صورت گرفت، دولت ایران برای احیای نقش ژاپن در آرام کردن تنش‌ها در منطقه تلاش می‌کند. سه شنبه هفته گذشته، عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه، به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور ایران، به ژاپن رفت و به نخست وزیر این کشور اطلاع داد که حسن روحانی مایل است در روزهای آینده به ژاپن سفر کند. روزنامه ژاپن تایمز در گزارشی اختصاصی به نقل از منابع دیپلماتیک اعلام کرد آمریکا با سفر روحانی به ژاپن موافقت کرده و از این کشور خواسته است که نتایج این سفر را به اطلاع واشنگتن برساند. امری که گمانه مرتبط بودن سفر روحانی با وساطت ژاپن میان ایران و آمریکا را تقویت می‌کند. این سفر در واقع در ادامه تحرکات دیپلماتیک توکیو برای آرام کردن تنش‌ها میان تهران و واشنگتن صورت می‌گیرد. شینزو آبه، در ژوئن گذشته، با هدف انتقال پیام دونالد ترامپ به سران ایران، به تهران سفر کرد، اما مقامات ایران از پذیرش این پیام امتناع کردند. در نتیجه، وساطت وی به جایی نرسید. اکنون، با تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، به نظر میرسد وساطت ژاپن جان تازه‌ای گرفت. اما همه این تحولات تا چه اندازه امکان موفقیت دارد؟ واضح است که تحرکات دیپلماتیک میان ایران و آمریکا بار دیگر شدت گرفته، ولی هنوز در مرحله مقدماتی است. در حال حاضر به سختی می‌توان چشم انداز دقیق و واضحی از آینده تحولات ترسیم کرد. چون از یک طرف، ایران به تدریج به تعامل روی می‌آورد و ظاهرا تصمیم‌گیران ایران بر این امر اجماع کرده‌اند. ولی از طرف دیگر، در آمریکا اجماعی بر سر تعامل با ایران دیده نمی‌شود. ترامپ صریحا به گفتگو و امضای توافق با ایران متمایل شده، ولی ظاهرا پمپئو هنوز تردید دارد. هرچند که با ادبیاتی حساب‌شده، از «سازنده بودن دولت ایران در این موضوع (تبادل زندانیان)» ابراز خرسندی کرده است. مقامات آمریکا سعی کرده‌اند تبادل زندانیان را کم اهمیت نشان دهند. از دیدگاه آنها، آمریکا در این تبادل هزینه کمی پرداخت کرد، چون قرار بود دکتر سلیمانی یک ماه دیگر آزاد شود. یک مقام آمریکایی به نیویورک تایمز گفت: وقتی چند هفته پیش پمپئو متوجه شد که سلیمانی قرار است طبق روال قضایی به زودی آزاد شود، به این فکر افتاد که آمریکا از آزادی او، «چیزی به دست آورد.» گذشته از این، یک مقام بلندپایه آمریکایی هم در واکنش به آزادی وانگ به رسانه‌ها گفته کارزار فشار حداکثری کاخ سفید علیه ایران بسیار موثر بوده و به همین دلیل وانگ آزاد شد. چنین دیدگاهی می‌تواند حاکی از عدم جدیت دولت آمریکا در پیگیری راه حل‌های دیپلماتیک با ایران باشد. با این حال باید دانست که اختلاف نظر درباره ایران در دولت آمریکا چیز جدیدی نیست. همواره برخی مقامات با تعامل با ایران مخالفت می‌کنند. اما تصمیم گیر نهایی ترامپ است. چنانچه ژاپن به دونالد ترامپ اطلاع دهد که ایران به تعامل و گفتگو متمایل شده است، عناصر مخالف در دولت وی ممکن است در نهایت مجبور شوند که با تعامل با ایران کنار بیایند. به هر حال، ترامپ نشان داده که هیچ مخالفتی از مقامات دولتش را برنمی‌تابد و تا به حال، کسانی که با تصمیمات او مخالفت کرده‌اند شغل خود را از دست داده‌اند. از همین رو، احتمال موفقیت تحولات جدید فیمابین ایران و آمریکا این بار بیشتر است. خصوصا که ترامپ در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به یک دستاورد خارجی نیاز مبرمی دارد. با این حال، برای فهمیدن نتایج نهایی، باید منتظر سفر روحانی به ژاپن در روزهای آینده ماند.