تحریم های جدید علیه ایران
علی روغنگران
رئیس‌جمهور حسن روحانی، که هفته گذشته برای شرکت در هفتاد و چهارمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کرده بود، با چندین رسانه آمریکایی، از جمله شبکه محبوب دونالد ترامپ، فاکس نیوز، گفتگو کرد. وی در سخنرانی‌ها و گفتگو‌های خود ابتکار «صلح هرمز» و «ائتلاف امید» را مطرح کرد. علاوه بر این دو راهکار، روحانی پیشنهاد دیگری در زمینه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مطرح کرد که هنوز به طور کامل جزئیات آن معلوم نیست.
اندکی پس از عزیمت روحانی به نیویورک، خبرگزاری رویترز در گزارشی که به سرعت توسط ایران تکذیب شد، ادعا کرد که روحانی از بررسی تغییرات کوچک، الحاقیه یا اصلاحات در برجام استقبال می‌کند. رویترز مدعی شد روحانی در نیویورک به رسانه‌ها گفته است که ایران حاضر است در صورتی که تحریم‌ها رفع شود، ایجاد تغییرات کوچک یا اصلاحات در برجام را بررسی کند. پرویز اسماعیلی، معاون ارتباطات دفتر رئیس‌جمهور ایران، این خبر را تکذیب کرد، ولی در عین حال، در توئیتی، آمادگی ایران برای «کوتاه کردن زمان اجرای برجام» را اعلام کرد. وی در توضیح این اقدام، نوشت: «همان تعهد 2023 که (محمدجواد) ظریف گفت: تصویب همزمان پروتکل الحاقی در مجلس ایران و لغو تحریم‌ها در مجلس آمریکا و امکان مذاکره در چارچوب 1+5.»
سرانجام طولی نکشید که روحانی شخصا پیشنهاد جدید ایران را تشریح کرد. شامگاه چهارشنبه به وقت نیویورک، وی در دیدار با نخبگان و صاحبنظران سیاست خارجی آمریکا، بخشی از جزئیات پیشنهادش را اعلام کرد. او گفت: «ایران آمادگی دارد در مقابل تصویب برجام و رفع دائمی تمام تحریم‌ها توسط کنگره آمریکا، طرح تصویب فوری پروتکل الحاقی در مجلس ایران به عنوان قانونی دائمی را پیگیری نماید.»
علی ربیعی، سخنگوی دولت، پیشنهاد روحانی را «بن‌بست شکن» توصیف کرد و در توضیح آن گفت: «اگر تحریم‌ها متوقف شود و آنها به شرایط معاهده برگردند امکان صحبت و گفتگو هم هست، حتی برای اطمینان بخشی بیشتر و بن‌بست شکنی، رئیس‌جمهوری در آنجا پیشنهادی خواهند داشت که بتوانیم در دل خود برجام تغییر کوچکی بدهیم که این بن‌بست شکنی هم حاصل شود. ولی شرط همه اینها این است که آنها به جایی که بودند برگردند.»
ربیعی گفته است روحانی «با دست پر» به نیویورک رفت. اکنون معلوم شده که منظور از دست پر، پیشنهاد هسته‌ای روحانی است که در واقع ادامه پیشنهاد چند ماه پیش محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، است. ظریف در اواسط ماه ژوئیه طی سفری به نیویورک، پیشنهاد مشابهی ارائه کرده بود. وزیر خارجه ایران گفته بود ایران حاضر است در ازای رفع تحریم‌های ایران توسط کنگره، بازرسی‌های ارتقایافته‌ای را بپذیرد و پروتکل الحاقی را قبل از موعد مقرر در برجام، بپذیرد. براساس پیشنهاد چندماه پیش ظریف، ایران، آنچه در توافق هسته‌ای «روز انتقال» نامیده می‌شود را تسریع می‌کند. این روز، زمانی است که ایران پروتکل الحاقی آژانس بین المللی انرژی اتمی را امضا می‌کند. توافقی که به موجب آن، آژانس می‌تواند بازرسی‌های بسیار بیشتری از سایت‌های ایران به عمل آورد. از جمله سایت‌هایی که هرگز به عنوان هسته‌ای معرفی نشده بودند. در حال حاضر، ایران پروتکل الحاقی را به عنوان بخشی از توافق هسته‌ای 2015، رعایت می‌کند. با این حال، قرار است در سال 2023 مجلس شورای اسلامی این پروتکل را تصویب کند. امری که آن را برای ایران یک تعهد دائمی می‌کند. در همان زمان، کنگره آمریکا هم باید تحریم‌های ایران را رفع کند. پیشنهاد ظریف، در واقع تسریع این فرآیند است. چرا که براساس مفاد برجام، این اقدامات باید در اکتبر سال 2023 اتفاق بیافتد، ولی اگر آمریکا خارج از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) باقی بماند، فرآیند مزبور طی نخواهد شد.
آمریکا هنوز به پیشنهاد روحانی پاسخ رسمی نداده است. اما شواهد و قراین نشان می‌دهد که این بار هم مانند قبل، آمریکا ممکن است پیشنهاد هسته‌ای ایران را جدی نگیرد. ظریف قبلا گفته بود، پیشنهادش، «قابل توجه» است. اما آمریکایی‌ها فورا پیشنهاد ظریف را زیر سوال بردند. همان زمان، یک مقام آمریکایی به رویترز گفت: «کل بازیشان این است که سعی کنند به شکلی تحریم‌ها را رفع کنند و در عین حال قابلیت دستیابی به سلاح هسته‌ای در آینده را حفظ کنند.»
پیشنهاد روحانی در شرایطی مطرح شد که تنش‌ها میان ایران و آمریکا در اثر حمله موشکی و پهپادی 14 سپتامبر به تاسیسات نفتی عربستان، به شدت بالا گرفته است. آمریکا، عربستان و سه کشور اروپایی عضو برجام، رسما ایران را مسئول این حمله دانستند. در عین حال، اروپایی‌ها سعی کردند از فرصت حضور روحانی در نیویورک برای تنش زدایی میان تهران و واشنگتن، استفاده کنند. آنها به روحانی فشار آوردند که با ترامپ دیدار کند. اما روحانی این را نپذیرفت و هرگونه گفتگو با آمریکا را به رفع تحریم‌ها مشروط کرد. در حالی که حسن روحانی در نیویورک پیشنهاد هسته‌ای خود را ارائه می‌کرد، کاخ سفید تحریم‌های جدیدی علیه ایران اعمال کرد. لحظاتی قبل از شروع سخنرانی روحانی در سازمان ملل، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، طی سخنرانی در گروه لابی‌گری «متحد علیه ایران هسته‌ای» گفت: «روحانی مایوس است و سعی می‌کند فریب دهد. چون جهان در حال آگاه شدن به حقیقت است. حقیقت این است که زور در برابر ایران جواب می‌دهد نه التماس. رئیس‌جمهور ترامپ این را می‌داند.»
پمپئو، تحریم‌های جدیدی علیه ایران اعلام کرد. وی گفت آمریکا برخی شرکت‌های چینی را که آگاهانه نفت ایران را برخلاف تحریم‌های آمریکا انتقال می‌دهند، تحریم می‌کند. همزمان، رئیس جمهور آمریکا در یک فرمان اجرایی جدید، ورود مقامات ارشد ایران و خانواده‌های درجه یک آنها به آمریکا با ویزای مهاجرتی و غیرمهاجرتی را محدود کرد. پیش از آن، آمریکا به روحانی و ظریف ویزای محدودی داده بود و بسیاری از همراهان روحانی به دلیل عدم صدور ویزای آنها از سوی آمریکا، نتوانستند وی را در سفر نیویورک همراهی کنند. مجموع اقدامات جدید آمریکا علیه ایران و نیز انتقاد تند ترامپ علیه آن در سازمان ملل، ممکن است نشان دهنده این باشد که آمریکا تمایلی به جدی گرفتن پیشنهاد هسته‌ای روحانی نداشته باشد. اما فارغ از عدم تمایل آمریکا، پیشنهاد روحانی نیز با درخواست‌های آمریکا فاصله زیادی دارد. روحانی در پی این است که «در دل برجام تغییرات کوچکی» انجام دهد. این در حالی است که آمریکا کل این توافق را قبول ندارد و به طور یکجانبه از آن خارج شده است. گذشته از این، تغییرات کوچک مدنظر روحانی، به رفع تحریم‌های آمریکا، آن هم توسط کنگره، مشروط است. دولت ترامپ مکررا تاکید کرده تحریم‌ها بعد از حصول توافق جامع با ایران رفع می‌شوند. در حال حاضر ترامپ و دموکرات‌های کنگره درگیر یک نزاع شدید هستند. دموکرات‌ها با ادعای اینکه ترامپ از رئیس‌جمهور اوکراین خواسته است که در کار‌های تجاری پسر جو بایدن در اوکراین تحقیق کند، فرآیند استیضاح ترامپ را شروع کردند. دموکرات‌ها می‌گویند ترامپ می‌خواسته از تحقیقات اوکراین علیه بایدن در انتخابات ریاست جمهوری استفاده کند. پیش بینی می‌شود که جدال‌های سیاسی ترامپ با دموکرات‌ها تا انتخابات 2020 ادامه یاید. بنابراین، حتی اگر دولت ترامپ پیشنهاد روحانی را بپذیرد، ممکن است دموکرات‌های کنگره به خاطر ملاحظات سیاسی داخلی، در رفع تحریم‌های ایران کارشکنی کنند.