بن بست دیپلماتیک پس از نشست نیویورک
علی روغنگران
ایالات متحده آمریکا در اقدامی غیر متعارف اجازه عیادت محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان از مجید تخت روانچی نماینده ایران در سازمان ملل را نداد. تخت روانچی به دلیل سرطان در بیمارستانی در نیویورک بستری است. آمریکا این دیدار را مشروط به آزادی یک زندانی این کشور در ایران کرده است. شرطی عجیب که با واکنش‌های انتقادی زیادی روبه رو شد. یک سخنگوی وزارت خارجه آمریکا تایید کرده است که در ازای اجازه به محمدجواد ظریف، برای فراتر رفتن از محدودیت ترددش، خواهان آزادی یک شهروند آمریکایی زندانی در ایران شده است. مجید تخت روانچی در بیمارستانی بستری شده که خارج از محدوده معین شده برای تردد دیپلمات‌های ایرانی در نیویورک قرار دارد. به همین دلیل وزیر امور خارجه برای عیادت از تخت روانچی نیازمند کسب اجازه بوده است. پاسخ آمریکا به درخواست محمدجواد ظریف برای عیادت از مجید تخت روانچی، به بهترین وجه، نتیجه تحرکات دیپلماتیک فشرده طرف‌های گوناگون پیرامون مسئله ایران در سازمان ملل را نشان داد. تحرکاتی که بسیاری امیدوار بودند به دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا در سازمان ملل منجر شود و از این طریق، فرآیند تنش‌زدایی میان این دو کشور آغاز گردد. اما در نهایت، نه تنها دیداری میان حسن روحانی و دونالد ترامپ اتفاق نیفتاد، بلکه سطح تنش‌ها میان دو طرف به شکل ملموسی افزایش پیدا کرد.
هفتاد و چهارمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل، در حالی به پایان رسید که هیچ گونه تحول مثبتی در مناسبات تهران و واشنگتن اتفاق نیفتاده است. اروپایی‌ها، خصوصا فرانسوی‌ها، که از نشست سران گروه هفت در گردشگاه بیاریتس فرانسه، برای ترتیب دیداری میان سران ایران و آمریکا در سازمان ملل تلاش می‌کردند، به نتیجه مطلوب خود نرسیدند. آنها در چند دیدار با روحانی در نیویورک، به صراحت از او خواستند که برای حل مشکلات ناشی از تحریم‌ها، با همتای آمریکایی‌اش دیدار کند. اما روحانی نپذیرفت. در دیدار سه جانبه سران ایران، فرانسه و بریتانیا، امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه، با رویی خندان به روحانی گفت: اگر «روحانی کشور (آمریکا) را بدون دیدار با پرزیدنت ترامپ ترک کند، این یک فرصت از دست رفته خواهد بود. چون او، تا چند ماه باز نخواهد گشت و ترامپ هم به تهران نخواهد رفت؛ بنابراین آنها باید همین الان دیدار کنند.» بوریس جانسون، نخست‌وزیر بریتانیا، نیز بر همین مسئله تاکید کرد. اما به رغم تاکید ماکرون و جانسون، دیداری میان روحانی و ترامپ صورت نگرفت. این دو، پس از خروج از نیویورک، روایتهای متفاوتی درباره دلیل عدم مذاکره و دیدار ارائه کردند. روحانی در بدو ورود به تهران، طی یک کنفرانس خبری درباره نتایج سفرش به نیویورک گفت: «آمریکایی‌ها تقریبا به همه سران اروپایی و غیراروپایی پیغام داده بودند که “ما آماده مذاکره‌ایم”. درخواست آمریکا قبلا این بود که مذاکره دوجانبه باشد یعنی دو رئیس جمهور با هم مذاکره کنند و بار‌ها این موضوع را رد کرده بودیم، گفته بودیم اگر مذاکره هم باشد در قالب 1+5 خواهد بود و آنها هم گفتند که می‌خواهند در قالب 1+5 مذاکره کنند. اتفاقا سه نفر از آن 1+5 قبلی و 1+4 فعلی یعنی صدراعظم آلمان، نخست وزیر انگلیس و رئیس جمهور فرانسه هم در نیویورک بودند و همگی اصرار داشتند که این جلسه برقرار شود و آمریکا هم می‌گوید که “من تحریم را برمی‌دارم”.»
روحانی افزود: «نکته دیگری که محل بحث بود اینکه چه تحریمی برداشته شود و آنها به صراحت گفته بودند که “کل تحریم را برمی‌داریم”. منتها شکل این کار شکلی نبود که قابل قبول باشد، یعنی اینکه در فضای تحریم و در بقاء تحریم و فضای مسموم فشار حداکثری، حتی اگر در قالب 1+5 بخواهیم با آمریکایی‌ها مذاکره کنیم، هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند که پایان و نتیجه این مذاکره چه خواهد بود.»
از فحوای سخنان اینگونه برمی‌آید که آمریکا برای تسهیل آغاز مذاکرات، با برداشتن برخی تحریم‌ها، شاید تحریم‌های کم اهمیت، موافقت کرده، اما روحانی این امر را ناکافی دانسته است. البته ترامپ، در توئیتی، روایت کاملا متفاوتی مطرح کرد. وی نوشت: «ایران از من خواست برای دیدار (با روحانی)، تحریم‌های اعمال‌شده بر آنها را بردارم. من گفتم، البته که نه.»
به هر حال، روحانی و ترامپ هر دو از نیویورک خارج شدند و دیداری صورت نگرفت. اکنون پرسش اصلی این است که گام بعدی دو طرف چیست؟ نشست نیویورک از همان اول هم قرار نبود همه مشکلات میان ایران و آمریکا را حل کند. بلکه حتی اروپایی‌ها که بر این دیدار تاکید می‌کردند، فقط امیدوار بودند که با دیدار روحانی و ترامپ، فرآیند تنش‌زدایی میان تهران و واشنگتن آغاز شود. اما ظاهرا تاکید کاخ سفید بر استمرار سیاست «کارزار فشار حداکثری» علیه ایران و نیز مشکلات سیاسی داخلی ترامپ مانع از دیدار روسای جمهور ایران و آمریکا شد. در آغاز نشست سازمان ملل، ایران یکی از موضوعات اصلی محافل سیاسی و رسانه‌ای بود. بسیاری از ناظران، بی‌صبرانه منتظر موضع‌گیری‌های روحانی و ترامپ بودند. اما ناگهان، دموکرات‌های کنگره، تحقیقات استیضاح ترامپ را آغاز کردند و مسئله دیدار ترامپ و روحانی را به حاشیه راندند. در حال حاضر ترامپ و دموکرات‌های کنگره درگیر یک نزاع شدید هستند. دموکرات‌ها با ادعای اینکه ترامپ از رئیس‌جمهور اوکراین خواسته است که در کار‌های تجاری پسر جو بایدن در اوکراین تحقیق کند، فرآیند استیضاح ترامپ را شروع کردند. دموکرات‌ها می‌گویند ترامپ می‌خواسته از تحقیقات اوکراین علیه بایدن در انتخابات ریاست جمهوری استفاده کند. برخی کارشناسان معتقدند که با جدی‌تر شدن احتمال برکناری ترامپ، احتمال بهبودی مناسبات ایران و آمریکا در دوره ترامپ، نیز کمتر شده است. در همین رابطه، باربارا اسلاوین، کارشناس مسائل ایران در اندیشکده شورای آتلانتیک، به روزنامه ایندیپندنت گفت: «ایران اعلام کرده است که در فقدان نوعی از کاهش تحریم‌ها، با رئیس‌جمهوری که درگیر رسوایی‌هاست، دیدار نخواهد کرد.» این کارشناس مدعی شد ایران به سیاست فعلی خود مبنی بر عدم مذاکره با ترامپ ادامه خواهد داد و منتظر عزل یا شکست ترامپ در انتخابات نوامبر آینده خواهد بود. از سوی دیگر، دولت آمریکا نیز در عین تاکید بر ضرورت اجتناب از جنگ با ایران، بر لزوم استمرار تحریم‌ها تاکید می‌کند. ترامپ جنگ نمی‌خواهد، اما در عین حال، با کاهش تحریم‌ها، که در واقع کلید آغاز گفتگو‌ها میان ایران و آمریکاست، مخالفت می‌کند. بسیاری معتقدند که استمرار تحریم‌ها، مانعی در مسیر کاهش تنش میان ایران و آمریکاست. با این حال، ظاهرا آمریکا قصد دارد در عین حفظ تحریم‌ها و اجتناب از جنگ با ایران، این کشور را در انزوای بین المللی قرار دهد.
در این میان، اروپا در موقعیت سختی گرفتار شده است. شرط بندی ماکرون بر دیدار روحانی و ترامپ در نیویورک به جایی نرسید. او، به ایران و آمریکا پیشنهاد داده بود که در قالب یک راهکار چند مرحله‌ای، به یکدیگر امتیازاتی بدهند تا راه گفتگو‌ها میان همه طرف‌ها هموار شود. بر اساس پیشنهاد فرانسه، ابتدا ایران در ازای دریافت معافیت فروش نفت از آمریکا، به پایبندی کامل به برنامه جامع اقدام مشترک بازمی‌گردد. آمریکا نیز، جهت تسهیل راه اندازی خط اعتباری 15 میلیارد دلاری برای ایران، معافیت‌هایی برای فروش نفت این کشور صادر می‌کند. اما با مخالفت کاخ سفید با صدور معافیت‌‍‌ها، طرح ماکرون تقریبا شکست خورد. از سوی دیگر، ایران نیز دیگر امیدی به تلاش‌های اروپا ندارد. لذا، فرآیند کاهش تعهدات هسته‌ای را آغاز کرده است. سومین گام کاهش تعهدات، اواسط شهریور برداشته شد. اروپایی‌ها، برای منصرف کردن ایران از ادامه کاهش تعهدات، بر آغاز گفتگو‌ها در نیویورک اصرار کردند. اما اکنون پس از عدم موفقیت تروئیکای اروپایی در ترتیب دادن دیداری میان روحانی و ترامپ، ظاهرا اروپایی‌ها به زبان تهدید روی آورده‌اند و احتمالا در آینده به طور واضح‌تر ایران را به نزدیک شدن به آمریکا تهدید خواهند کرد. در همین راستا، روزنامه گاردین، روز جمعه در گزارشی اختصاصی، مدعی شد اتحادیه اروپا به طور خصوصی به ایران هشدار داده که چنانچه ایران گام‌های جدیدی در زمینه کاهش تعهدات بردارد، ممکن است اروپا در ماه نوامبر آینده از برجام خارج شود. همچنین اروپا روز چهارشنبه گذشته، هشدار داده اگر ایران گام چهارم کاهش تعهدات را بردارد، طرف‌های اروپایی، مسئله عدم پایبندی ایران به برجام را از طریق سازوکار معروف به «مکانیسم حل نزاع» مطرح خواهند کرد. چنین اقدامی ممکن است به بازگشت سریع تحریم‌های بین المللی منتهی شود. ظاهرا، تهدید ایران به بازگرداندن تحریم‌های بین المللی، آخرین حربه اروپا برای حفظ برجام است. اروپایی‌ها در یک سال گذشته، با وعده جبران خسارت‌های اقتصادی ایران از طریق سازوکار اینستکس و خط اعتباری 15 میلیارد دلاری، سعی کردند ایران را به ماندن در توافق هسته‌ای ترغیب کنند، اما اکنون پس از شکست این تلاش‌ها در تامین منافع اقتصادی ایران و نیز ناکامی سران اروپا در ترغیب کردن روحانی به دیدار با ترامپ در نیویورک، اروپایی‌ها به زبان تهدید روی آورده‌اند و احتمالا در آینده صریحا ایران را به انزوای بین المللی تهدید کنند. نشست نیویورک هم به پایان رسید و مهمترین و جدی‌ترین وساطت‌ها نیز نتوانست یخ روابط ایران و آمریکا را بشکند. دو طرف منازعه، مواضع‌شان را شفاف اعلام کردند. آمریکا قبل از حصول توافق، تحریم‌ها را برنمی‌دارد. ایران نیز قبل از کاهش تحریم‌ها و بازگشت آمریکا به گروه 1+5 با این کشور مذاکره نخواهد کرد. هر دو طرف تاکید می‌کنند که خواهان جنگ نظامی نیستند. اما باید دید که چگونه می‌خواهند این بن بست دیپلماتیک را با ابزار‌های غیرنظامی حل کنند.