جلوگیری از تاسیس ائتلاف نظامی در خلیج فارس
علی روغنگران
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در توری چند روزه به چند کشور در جهان سفر می‌کند. این تور، بعد از ظهر روز شنبه، با سفر به کویت آغاز شد و احتمالا در ژاپن به پایان خواهد رسید. ظریف، روز یکشنبه، اندکی پس از بازگشت از کویت، عازم سه کشور اسکاندیناوی شد. رئیس دستگاه دیپلماسی ایران در اولین مقصد این سفر، در ساعات پایانی روز یکشنبه وارد هلسینکی، پایتخت فنلاند، شد. اندکی پیش از عزیمت ظریف به فنلاند، وزارت خارجه این کشور اعلام کرد «روابط دو جانبه، مسائل منطقه‌ای و بین المللی، مسائل مربوط به حقوق بشر و ریاست دوره‌ای فنلاند بر اتحادیه اروپا» از جمله محور‌های گفتگو‌های محمد جواد ظریف با مقامات فنلاند خواهد بود. با این حال دستگاه دیپلماسی فنلاند گفته بود که احتمال مذاکره با طرف ایرانی بر سر تنش در خلیج فارس نیز وجود دارد. به نظر می‌رسد گفتگو بر سر ائتلاف آمریکا در خلیج فارس، مهمترین محور گفتگو‌های دیپلمات ارشد ایران در کشور‌های اسکاندیناوی و سایر کشور‌ها است. ظریف در بدو ورود به پایتخت فنلاند گفت: «چند سال پیش به هلسینکی آمدم و طرح مجمع گفتگو‌های منطقه‌ای در خلیج فارس را مطرح کردیم، فنلاندی‌ها همیشه به این موضوعات علاقه داشتند.» وی افزود طرح فنلاند در خصوص خلیج فارس، مشابه طرح ایران است.
فنلاند یک کشور حاشیه‌ای اتحادیه اروپاست و عضو برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) هم نیست. اما حداقل به دو دلیل، ظریف به این کشور سفر کرد: نخست آنکه این کشور در روز‌های آینده میزبان اجلاس وزرای خارجه و دفاع کشور‌های عضو اتحادیه اروپا خواهد بود. آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان، چند روز پیش گفته بود در این اجلاس مسئله ائتلاف دریایی در خلیج فارس بررسی خواهد شد. ظریف در اقدامی پیش‌دستانه قبل از برگزاری این نشست به فنلاند رفت. در پی حملات ماه‌های اخیر به نفتکش‌ها در دریای عمان، دولت آمریکا ایران را به ناامن‌سازی خطوط انتقال انرژی در خلیج فارس و تنگه هرمز متهم کرد و بر اساس همین اتهام، برای تاسیس یک ائتلاف امنیت دریایی تلاش کرد. اما به جز بریتانیا و رژیم صهیونیستی، هیچکدام از متحدان نزدیک آمریکا برای پیوستن به این ائتلاف ابراز تمایل نکردند. اروپایی‌ها، ضمن ابراز نگرانی از تنش‌ها در خلیج فارس، تاسیس یک ائتلاف مستقل اروپایی در خلیج فارس را در دستور کار قرار دادند، اما هنوز نتوانسته‌اند این ائتلاف را تشکیل دهند. در اجلاس آینده وزرای خارجه اروپا در فنلاند، این موضوع بررسی خواهد شد. دومین دلیل سفر ظریف به فنلاند، ریاست دوره‌ای این کشور بر شورای اروپا بود. از این رو، ظریف می‌توانست در هلسنیکی درباره تحولات مرتبط با برجام گفتگو‌هایی انجام دهد. خصوصا که فنلاند در این اواخر، آمادگی خود را برای پیوستن به سازوکار «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) اعلام کرده بود.
اگر چه برجام در یک سال گذشته مهمترین موضوع گفتگو‌های ایران و اروپا بود، اما در ماه‌های اخیر، خصوصا پس از چالش توقیف نفتکش‌ها میان ایران و بریتانیا، مسئله نجات برجام به حاشیه رفت و ماجرای نفتکش‌ها برجسته شد. مقامات تنگه جبل الطارق، در اوایل ماه ژوئیه به درخواست بریتانیا،نفتکش ایرانی گریس1 را به اتهام نقض تحریم‌های نفتی اتحادیه اروپا علیه سوریه توقیف کردند. مدتی بعد، ایران نیز به شکلی مشابه، نفتکش بریتانیایی استینا ایپمرو را در حین عبور از تنگه هرمز توقیف کرد. اتفاقی که آمریکا با استناد به آن، تلاش کرد کشور‌های دیگر را به پیوستن به ائتلاف دریایی اش ترغیب کند، اما موفقیتی به دست نیاورد. اوایل تیر ماه، مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، در سفری به عربستان، ایده تاسیس ائتلاف در خلیج فارس را به طور جدی دنبال کرد. در همین ماه، او برای ترغیب متحدان آمریکا به عضویت در ائتلاف دریایی، به امارات، عربستان و هند رفت. ولی این کشور‌ها اشتیاقی برای همراهی نظامی با آمریکا علیه ایران نشان ندادند و حتی بعد از این سفر، امارات به تدریج راه خود را از آمریکا جدا کرد و به ایران نزدیک شد. با این حال، تلاش‌های دیپلماتیک و نظامی آمریکا در این زمینه هنوز ادامه دارد. به نظر می‌رسد ظریف برای مقابله با همین تلاش‌ها اکنون به چند کشور سفر می‌کند. به طور کلی، در حال حاضر استراتژی ظریف برای مقابله با تحرکات آمریکا در خلیج فارس دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: 1- متقاعد کردن کشور‌های آسیایی و اروپایی به عدم مشارکت در ائتلاف نظامی آمریکا در خلیج فارس. 2- زمینه‌سازی برای ایجاد شکاف میان کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس و آمریکا از طریق مطرح کردن دو ایده مجمع گفتگو‌های منطقه‌ای و پیمان عدم تجاوز. همزمان با سفر ظریف به کویت، چند رسانه کویتی به نقل از منابع آگاه اعلام کردند آزادی ناوبری در خلیج فارس و محافظت از مسیر‌های صادرات نفت، محور‌های گفتگو‌های دیپلمات ارشد ایران با مقامات کویت بود. برخی کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، مانند کویت، قطر، عمان و حتی امارات، تمایلی به همراهی با ائتلاف نظامی آمریکا در خلیج فارس ندارند، چون نگرانند که افزایش تحرکات نظامی در این منطقه حساس به درگیری تمام عیار منجر شود. روزنامه کویتی «السیاسه» به نقل از منابع آگاه اعلام کرد که کویت هنوز موضعی در خصوص ائتلاف مورد نظر آمریکا در خلیج فارس نگرفته است. به گفته این منابع، مسئله ائتلاف دریایی آمریکا، هنوز به طور نهایی شفاف نشده و کویت نمی‌تواند قبل از اطلاع از تمام جزئیات در این باره موضع‌گیری کند. ظریف با استفاده از شک و تردید کشور‌های عربی، ایده امضای پیمان عدم تجاوز را مجددا مطرح کرد. پیش از این، در بحبوحه تنش‌های ایران و آمریکا، رئیس دستگاه دیپلماسی ایران به همسایگان عرب پیشنهاد کرده بود که با ایران پیمان عدم تجاوز امضا کنند و حتی سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، این پیشنهاد را در ماه مه، به کویت برد. اما گفتگو‌های رسمی میان ایران و کشور‌های عربی در این زمینه به جایی نرسید. ظاهرا در سفر اخیر ظریف به کویت، این ایده برای نخستین بار به طور رسمی میان ایران و کویت مورد بررسی قرار گرفت. ظریف در دیدار با نواف جابر الصباح، ولیعهد کویت، نیز آشکارا بر لزوم «رفتن بیگانگان» از منطقه تاکید کرد و خطاب به مقام کویتی گفت: «ما و شما در این منطقه ماندنی هستیم و بیگانگان رفتنی اند.» واضح است که مقصود ظریف از بیگانگان، نیرو‌های نظامی آمریکا هستند که قرار است در قالب ائتلاف دریایی به خلیج فارس بیایند. وزیر خارجه ایران پس از بازگشت از کویت در توئیتی نوشت: «با ولیعهد و وزیر امور خارجه کویت گفتگو‌های خوبی داشتم… تاکید کردم که پیشنهاد ایران برای مجمع گفتگو‌های منطقه‌ای و پیمان عدم تجاوز بر اتکای به بازیگران خارجی برتری دارد. پس از توقف کوتاهی در تهران برای ارائه گزارش به رئیس‌جمهور، عازم سفر اسکاندیناوی خواهم شد.»
اما آیا ظریف با تحرکات دیپلماتیک فشرده‌اش موفق می‌شود جلوی شکل‌گیری ائتلاف آمریکا در خلیج فارس را بگیرد؟ به این زودی نمی‌توان تور جدید ظریف را به طور قاطع ارزیابی کرد. چرا که این تور حداقل تا اواخر ماه آگوست ادامه خواهد داشت. با این حال، از همین حالا نشانه‌هایی از موفقیت این تحرکات دیده می‌شود. دو ماه پیش زمانی که ظریف برای نخستین بار ایده امضای پیمان عدم تجاوز و مجمع گفتگو‌های منطقه‌ای را مطرح کرد، کشور‌های عمده شورای همکاری خلیج فارس، خصوصا امارات و عربستان، پیشنهاد ظریف را جدی نگرفتند و حتی به شدت از آن انتقاد کردند. اما اکنون، به نظر می‌رسد مواضع این کشور‌ها نسبت به پیشنهادات ظریف، تغییر کرده است. مثلا، امارات در ماه‌های اخیر، ابتدا به طور پنهانی و سپس به طور علنی تلاش‌هایی برای بهبود روابطش با ایران انجام داد. عربستان نیز، چند بار از لزوم پیگیری راه حل‌های دیپلماتیک با ایران سخن گفت. اگر چه این دو کشور هنوز به طور رسمی پیشنهاد ظریف را رد یا قبول نکرده‌اند، اما مواضعشان در مقابل ایران، نسبت به قبل، نرم‌تر شده است. در مناسبات ایران و اروپا نیز اندکی گشایش حاصل شده است. سفر ظریف به کشور‌های اسکاندیناوی، با آزادی نفتکش ایرانی توسط بریتانیا همزمان شد. آزادی گریس 1(آدریان دریا 1) در شرایطی اتفاق افتاد که آمریکا تا لحظات آخر با این امر مخالف بود و حتی دستور توقیف و مصادره این نفتکش را صادر کرد. علاوه بر این، بریتانیا علیرغم اعلام پیوستن به ائتلاف دریایی آمریکا، مدتی است که در این خصوص هیچ اقدام عملی قابل توجهی انجام نداده است. پس از آزادی نفتکش ایرانی ممکن است بریتانیا با هدف تنش‌زدایی با ایران، از همراهی با آمریکا خودداری کند. خاصه آنکه بسیاری از متحدان آمریکا درباره اهداف این کشور از تاسیس ائتلاف دریایی در خلیج فارس شک و تردید‌هایی دارند. امری که بیش از پیش، ائتلاف‌سازی را برای آمریکا دشوار می‌کند. برخی ناظران معتقدند که به دلیل تردید متحدان آمریکا درباره حمایت از ائتلاف این کشور، حتی اگر ائتلاف تشکیل شود، بار اصلی آن بر دوش آمریکا خواهد بود. سفر ظریف به اروپا و ژاپن ممکن است به این تردید‌ها دامن بزند. در حالی که ظریف در هلسینکی مشغول گفتگو با مقامات فنلاند بود، روزنامه ژاپنی «مینیچی» به نقل از منابع دیپلماتیک گزارش کرد که دیپلمات ارشد ایران اواخر ماه آگوست به ژاپن سفر و با مقامات این کشور، از جمله شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن، گفتگو خواهد کرد. به گفته این روزنامه، انتظار می‌رود که ظریف در سفرش به توکیو مخالفت تهران با ائتلاف دریایی واشنگتن را به اطلاع مقامات ژاپن برساند. پیش از این، آمریکا، ژاپن را به پیوستن به ائتلاف خود ترغیب کرده بود، اما ژاپن در پیوستن به آمریکا تردید کرد.
جلوگیری از تاسیس ائتلاف نظامی در خلیج فارس، محور اصلی سفر‌های فعلی ظریف است. اما ظریف ممکن است هدف دیگری را هم دنبال کند. وی در فنلاند گفت: «در آستانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و با توجه به شرایط ویژه کنونی انجام هماهنگی حائز اهمیت و ضروری است.»
حدود یک ماه دیگر، نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل برگزار می‌شود. معمولا، این نشست فرصتی برای تبادل پیام میان کشورهاست. روزنامه مینیچی می‌گوید قرار است در حاشیه این نشست، که در سپتامبر آینده برگزار خواهد شد، شینرو آبه با رئیس‌جمهور حسن روحانی دیدار کند. علاوه بر این، روز شنبه گذشته، معاونان وزرای خارجه ایران و ژاپن در تهران جلسه داشتند. نخست‌وزیر ژاپن در ژوئن گذشته، برای نخستین بار پس از انقلاب اسلامی برای وساطت میان ایران و آمریکا به تهران آمد و حتی نامه‌ای از جانب رئیس‌جمهور آمریکا به رهبری انقلاب آورد، ولی رهبری نامه را نپذیرفت. در حالی که شینزو آبه در تهران بود، چند نفتکش در دریای عمان مورد حمله قرار گرفتند و سفر نخست وزیر ژاپن تحت الشعاع این حملات قرار گرفت. اگر چه آبه در سفر به تهران نتوانست یخ روابط ایران و آمریکا را بشکند، اما ظاهرا تلاش‌های ژاپن برای میانجیگری میان ایران و آمریکا هنوز ادامه دارد. خصوصا که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به شیزو آبه چراغ سبز نشان داده است. پس از سفر ظریف به ژاپن در ماه مه گذشته، مقدمات سفر آبه به ایران و انتقال پیام ترامپ به تهران فراهم شد. این بار نیز ممکن است سفر وزیر امور خارجه ایران به ژاپن زمینه پیام رسانی ژاپن میان ایران و آمریکا در سپتامبر را فراهم کند.