دو راهی اروپا
آیا اروپا می‌تواند در این چند هفته باقیمانده برای حفظ برجام کاری کند؟ اگر برجام فروبپاشد، اروپا به آمریکا می‌پیوندد؟ در صورت فروپاشی برجام، اروپا برای کاهش تنش‌های نظامی چه کاری خواهد کرد؟ اینها سوالاتی هستند که در حال حاضر پاسخ قاطعی برای آنها وجود ندارد. اما از نوع عملکرد اروپا در هفته‌های آینده می‌توان به پاسخ‌هایی دست یافت. به نظر می‌رسد که اروپا سر دو راهی قرار گرفته است و باید تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد با تضمین منافع اقتصادی ایران، برجام را حفظ کند یا اینکه روند قبلی را ادامه دهد. روندی که در صورت ادامه، لاجرم به فروپاشی برجام منتهی خواهد شد. طبق اعلامیه سازمان انرژی اتمی ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده این کشور، ششم تیر از سقف 300 کیلوگرم عبور خواهد کرد. با این اعلامیه، شمارش معکوس پایان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) آغاز شده است. از این رو، سه کشور اروپایی عضو این توافق، برای نجات برجام تحرکات دیپلماتیک خود را بیشتر کرده‌اند، اما با توجه به اینکه این تحرکات با ارائه مشوق‌های اقتصادی به ایران همراه نشده است، احتمال موفقیت آن بسیار اندک است. تقریبا 17 روز تا پایان ضرب الاجل دو ماهه جمهوری اسلامی ایران به سایر اعضای برجام باقی مانده است. یک سال پس از خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای، ایران اواسط اردیبهشت ماه برای اعضای باقیمانده در این توافق یک مهلت 60 روزه تعیین کرد. چنانچه پس از انتهای این مهلت، اعضای برجام، خصوصا اروپایی‌ها، خسارتهای ایران را جبران نکنند، این کشور اجرای تعهدات کلیدی توافق هسته‌ای را متوقف می‌کند. کشور‌های اروپایی در روز‌های پایانی این ضرب الاجل، تحرکات دیپلماتیک خود را به منظور منصرف کردن ایران از اجرای گامهای بعدیش، بیشتر کرده‌اند. اندرو موریسون، وزیر امور خاورمیانه بریتانیا، بزودی به ایران سفر می‌کند. روز چهارشنبه، امانوئل بن، مشاور ارشد رئیس‌جمهور فرانسه در امور دیپلماتیک، به ایران سفر کرد. علاوه بر این، برخی گزارشها در رسانه‌های غربی از احتمال سفر وزرای خارجه سه کشور بریتانیا، آلمان و فرانسه به ایران در روز‌های آتی خبر می‌دهند. مقامات کشور‌های اروپایی علاوه بر دیدار با مقامات ایرانی، با مقامات چینی و روسی هم دیدار و گفتگو خواهند کرد. اعضای اروپایی برجام احساس می‌کنند زمان برای نجات برجام کم است. آنان برای نجات این توافق، آخرین تلاش‌های خود را انجام می‌دهند تا ایران را از خروج از توافق هسته‌ای منصرف کنند. اما مشکل این است که اروپا نمی‌خواهد یا نمی‌تواند منافع اقتصادی ایران را جبران کند. اساسا دلیل اصلی تعیین ضرب الاجل توسط ایران این بود که اروپایی‌ها هر چه زودتر خسارتهای اقتصادی ایران را جبران کنند. اما اکنون با نزدیک شدن پایان مهلت دو ماهه ایران، کشور‌های اروپایی، هیچگونه مشوق اقتصادی واقعی برای ایران ارائه نمی‌کنند و در مقابل، بر خطر جنگ تاکید می‌کنند. این در حالی است که حتی کاخ سفید هم به اندازه اروپا درباره جنگ هشدار نمی‌دهد. دولت آمریکا مکررا اعلام می‌کند دنبال جنگ با ایران نیست. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، در سفر اخیرش به تهران، به صراحت گفته بود اروپا نمی‌تواند برای ایران معجزه کند، ولی از ایران انتظار دارد که کاملا به برجام پایبند باقی بماند. این اظهارات، تمام امید‌ها به امکان جبران خسارتهای ناشی از خروج یکجانبه آمریکا از برجام را از بین برد. پس از اظهارات ماس معلوم شد که سازوکار «ابزار حمایت از تبادلات تجاری» (اینستکس) نمی‌تواند اقلام تحریمی را شامل شود و در واقع، این سازوکار مرده متولد شده است. اروپا، در ابتدا سازوکار اینستکس را برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران طراحی کرده بود، اما تحت فشار‌های آمریکا، اینستکس به اقلام غیرتحریمی محدود شد. اکنون، پس از اذعان اروپا به ناتوانیش در تامین منافع ایران، لحن کشور‌های اروپایی در برابر ایران نیز تغییر کرده است. چندی پیش، آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان، گفته بود خروج ایران از برجام تبعاتی خواهد داشت. ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه، در یک نشست خبری با همتای آلمانیش، هایکو ماس، در پاریس، گفته است آلمان و فرانسه می‌خواهند تلاش‌هایشان را یکپارچه کنند تا خروج ایران از توافق هسته‌ای را متوقف کنند. لودریان گفت: «هنوز وقت هست و ما امیدواریم همه بازیگران آرامش بیشتری نشان دهند. هنوز وقت هست، اما فقط وقت کمی (هست).»
ماس نیز تصریح کرد: «ریسک جنگ در خلیج (فارس)، دفع نشده است. ما نیاز داریم که هر کاری انجام دهیم تا اوضاع به اینجا نرسد. به همین دلیل ما با همه طرفها گفتگو می‌کنیم. من در ایران بودم و ما با آمریکایی‌ها هم گفتگو می‌کنیم. ما نیاز داریم که از طریق گفتگو تنش‌زدایی کنیم. اکنون، زمان “اول دیپلماسی” است و این چیزی است که ما به آن متعهد هستیم.»
تحرکات دیپلماتیک اروپا در حالی صورت می‌گیرد که تنش‌ها در تنگه هرمز و دریای عمان شدت گرفته است. حدود 10 روز پیش، دو نفتکش در دریای عمان با انفجارهایی مواجه شدند. آمریکا، بریتانیا و آلمان، ایران را به دست داشتن در این انفجار‌ها متهم کردند. اتهامی که ایران قویا آن را رد کرد. روز پنج‌شنبه نیز ایران یک پهپاد آمریکایی را بر فراز تنگه هرمز سرنگون کرد. این تنش‌ها و احتمال خروج تدریجی ایران از برجام، کار اروپایی‌ها را بیش از پیش دشوار کرده است. آنها به وضوح برای تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا تلاش می‌کنند و نمی‌خواهند تنش‌ها به درگیری منتهی شود. اما ظاهرا در این زمینه، ابزار‌ها و اهرم‌های کمی در اختیار دارند. روابط ایران و آمریکا از حدود یک سال پیش تنش‌آلود بود و به احتمال زیاد در کوتاه مدت هم تنش‌آلود باقی خواهد ماند. در این میان، در چند هفته آینده، روابط ایران و اروپا شاهد تحولات مهمی خواهد بود. اگر ایران اجرای محدودیت‌های برجام را متوقف کند، اروپایی‌ها سر دوراهی پیوستن به آمریکا و بازگرداندن تحریم‌ها یا جبران خسارتهای اقتصادی ایران قرار خواهند گرفت. با توجه به اینکه تلاش‌های اروپا برای تضمین منافع اقتصادی ایران در یک سال گذشته شکست خورده است، برخی ناظران معتقدند که اروپا در هفته‌های آینده هم در دادن مشوق اقتصادی به ایران ناکام خواهد ماند. در مقابل، به نظر می‌رسد که ایران از احتمال ناکامی اروپا آگاه است و خود را برای مرحله بعدی آماده می‌کند. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، به روسیه سفر کرده است، برخی گزارشها حاکی از آن است که ایران جهت آماده شدن برای سناریوی شکست تلاش‌های اروپایی در زمینه حفظ برجام، با چین و روسیه گفتگو‌هایی انجام می‌دهد. خبرگزاری رویترز از قول خبرگزاری روسی تاس نقل کرده است که شمخانی گفته در صورت شکست گفتگو‌های برجامی با اروپا، ایران درباره یک سازوکار حل اختلاف با روسیه و چین گفتگو می‌کند.
علی روغنگران