آینده مبهم اینستکس
روز جمعه جلسه کمیسیون مشترک برجام در وین برگزار شد. کشور‌های اروپایی در این جلسه، بدون اینکه جزئیاتی ارائه دهند، عملیاتی شدن سازوکار «ابزار حمایت از تبادلات خارجی» (اینستکس) را اعلام کردند. در بیانیه سرویس سیاست خارجی اروپا که پس از جلسه کمیسیون مشترک برجام منتشر شد، آمده است: «فرانسه، آلمان و بریتانیا به شرکت‌کنندگان (در جلسه) اطلاع دادند که اینستکس عملیاتی شده و برای همه اعضای اتحادیه اروپا فراهم شده است و لذا نخسیتن تراکنش‌ها در حال انجام است. همکاری تکمیلی پیوسته با نهاد متناظر ایرانی، که قبلا تاسیس شده بود، سرعت خواهد گرفت. آنها (اروپایی‌ها) تایید کردند که برخی اعضای اتحادیه اروپا به عنوان سهامدار، در حال پیوستن به اینستکس هستند. هدف این سازوکار تسهیل تجارت مشروع با ایران است. آنها همچنین برای گشودن اینستکس به روی فعالان اقتصادی کشور‌های ثالث کار می‌کنند.»
راه اندازی اینستکس در حالی صورت گرفت که تا پایان مهلت دو ماهه ایران به اعضای باقیمانده در توافق هسته‌ای، کمتر از یک هفته باقی مانده است. اواسط اردیبهشت ماه، ایران پس از یک سال صبر، ضمن تعلیق اجرای برخی محدودیت‌های هسته‌ای، اعلام کرد چنانچه اعضای برجام برای جبران خسارت‌های ایران اقدامی نکنند، این کشور اجرای برخی محدودیت‌های کلیدی برجام را متوقف خواهد کرد. این ضرب الاجل، اروپا را نگران کرده و موجب شده است که آنها در راه اندازی اینستکس عجله کنند. مقامات ایران، اگر چه اینستکس را ناکافی دانستند، اما آن را رد نکردند. دیپلمات‌های ایران بر لزوم تسهیل فروش نفت ایران از طریق اینستکس تاکید می‌کنند. پیش از نشست روز جمعه وین، یک مقام ایرانی به رسانه‌های غربی گفته است، فروش نفت مطالبه اصلی ایران است. در همین رابطه، سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، گفت: «برای اینکه اینستکس برای ایران مفید واقع شود، اروپایی‌ها بایستی نفت بخرند یا برای این سازوکار خطوط اعتباری در نظر گیرند. در غیر این صورت، اینستکس شبیه (چیزی) نیست که ما یا آنها انتظار داشتیم.»
مجید تخت روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل، نیز از سازوکار اروپایی انتقاد کرده و آن را به خودروی زیبایی تشبیه کرده است که بنزین ندارد.
هنوز معلوم نیست که ایران در ازای اینستکس چه اقدامی انجام خواهد داد. دیپلمات‌های بلندپایه ایران بر ناکافی بودن این سازوکار تاکید می‌کنند، اما آن را صریحا رد نمی‌کنند. از آنجا که تا پایان ضرب الاجل ایران روز‌های زیادی باقی نمانده است، بزودی ایران باید تصمیماتی در زمینه کاهش تعهدات بگیرد. اینکه اینستکس چقدر بر این تصمیمات تاثیر خواهد گذاشت، هنوز معلوم نیست. با این حال، دو سناریو در این زمینه قابل تصور است:
سناریوی نخست این است که ایران با بیان اینکه سازوکار اروپایی کافی نیست، آن را رد کند و گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای را بردارد. اظهارات برخی مقامات ایران نشان می‌دهد که این سناریو کاملا محتمل است. کشور‌های اروپایی هنوز نگفته‌اند که در اینستکس دقیقا چه کالا‌هایی دادوستد خواهد شد. اما ظاهرا این کالا‌ها در مرحله فعلی به اقلام غیرتحریمی محدود است. این در حالی است که مطالبه اساسی ایران از اروپا، تضمین فروش نفت و تزریق پول‌های نفتی به اینستکس است. امری که تاکنون اروپا از عهده آن برنیامده است. روانچی در گفتگو با فرید زکریا، مجری شبکه سی‌ان‌ان، گفت: «اروپایی‌ها در راه‌اندازی این سازوکار مالی بسیار آهسته عمل می‌کنند و ایجاد این سازوکار مالی بیش از یک سال زمان گرفته است. ایجاد این سازوکار چیز خوبی است، اما کافی نیست. آنها باید عجله کنند و باید در این سازوکار مالی پول قرار دهند در غیر این صورت این سازوکار مالی هیچ کمکی در رفع مشکلاتی که با آن مواجه هستیم، نخواهد کرد.»
سناریوی دوم این است که ایران به امید اینکه اینستکس در آینده شامل فروش نفت شود، ضرب الاجل خود را تمدید کند یا اینکه موقتا از تعلیق برخی تعهدات منصرف شود. برخی مقامات ایران می‌گویند باید به اینستکس فرصت داد. حشمت الله فلاحت پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، در صفحه توئیتر خود نوشت: «باید به اینستکس فرصت داد. سازوکاری که اثر سیاسی آن برای گذر از دام افراطیون مهمتر از گشایش‌های اقتصادی آن است.»
مذاکرات ایران و اروپا در روز‌های آینده ادامه خواهد داشت. استمرار این مذاکرات به این معناست که احتمال رسیدن به یک راه حل وجود دارد و اجرای گام دوم کاهش تعهدات هم قطعی نیست. به عبارت دیگر، اگر در روز‌های باقیمانده، اروپا مطالبات ایران را برآورده کند، ایران از کاهش تعهدات منصرف خواهد شد. در این رابطه، روانچی تصریح کرد: «در گام نخست ما دو مورد از کاهش تعهدات خود را اعلام کردیم و طی 10 روز آینده اگر چیزی اتفاق نیفتد ما به گام دوم خواهیم رفت. ما پیش‌تر موارد گام دوم را نیز مشخص کرده‌ایم؛ بنابراین شرکای اروپایی ما که در حال مذاکره با آنها هستیم باید عجله کنند، چون زمان در حال اتمام است. به همین دلیل است که طی 10 روز آینده مذاکرات و گفتگو‌های مهمی با شرکای اروپایی خود خواهیم داشت تا ببینیم که آیا می‌توانند آن چیزی را که با خروج آمریکا از توافق از دست داده‌ایم جبران کنند.»
هم اروپا و هم ایران، تمایلی به فروپاشی برجام ندارند. هر دو می‌خواهند به یک راه حل بینابینی برسند. این تمایل مشترک، و نیز شرایط داخلی آمریکا، رسیدن به یک راه حل را محتمل‌تر می‌کند. در روز‌های اخیر، تماس‌های اروپا با آمریکا درباره ایران بیشتر شده و نکته قابل توجه این است که اینستکس پس از این تماس‌ها عملیاتی شده است. از این رو، بعید نیست که در روز‌ها یا ماه‌های آینده اروپا و آمریکا درباره فروش مقدار محدودی از نفت ایران از طریق اینستکس به تفاهم برسند. مثلا اروپا می‌تواند برنامه نفت در برابر کالا‌های غیرتحریمی را از طریق اینستکس اجرا کند و با این کار، هم ایران را به ماندن در توافق هسته‌ای متقاعد کند و هم از افزایش تنش‌ها میان تهران و واشنگتن در آستانه انتخابات آمریکا جلوگیری کند. آمریکا امیدوار بود که قطع صادرات نفت ایران، این کشور را به پذیرش درخواست‌های آمریکا وادار کند. اما این امر اتفاق نیفتاد و ایران صریحا با هرگونه مذاکرات با کاخ سفید مخالفت می‌کند. مخالفتی که می‌تواند برای دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آینده دردساز شود. چرا که هیچ تضمینی وجود ندارد که در صورت استمرار تحریم نفتی ایران، تنش‌ها در مسیر‌های صادرات نفت خلیج فارس تشدید نشود. اروپا و آمریکا می‌دانند که پس از قطع صادرات نفت ایران، این کشور ناگزیر است که واکنش نشان دهد؛ لذا اگر معلوم شود که ایران تا قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا وارد مذاکره نمی‌شود، آمریکایی‌ها برای مدیریت تنش‌ها، احتمالا به طور موقت با اجرای برنامه نفت در برابر کالا‌های غیرتحریمی از طریق اینستکس موافقت کنند و بعد از سپری شدن دوره حساس انتخابات، مجددا فشار‌ها را بر ایران تشدید کنند. تا بدین طریق، هم از فعال شدن دوباره برنامه هسته‌ای ایران جلوگیری کنند و هم در دوره انتخابات، آرامش و ثبات بازار‌های نفتی را حفظ کنند. مهمتر از اینها، با اجرای برنامه یادشده، احتمال درگیری نظامی با ایران، که برای تبیلغات انتخاباتی ترامپ فاجعه‌بار خواهد بود، کمتر خواهد شد.
روغنگران