نای و نوای نقالان رو به خاموشی است
25 اردیبهشت ما ه به مناسبت بزگداشت سی سال دست رنج ابوالقاسم فردوسی ، روز ملی این شاعر حماسی در تقویم شمسی به ثبت رسیده است . وی در سال 319 خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس پا به جهان گذاشت و با پدیدآوردن شاهنامه ، مهمترین رویداد فرهنگی را در قلمرو ادبیات ایران به وجود آورد.
در روزگاری که فردوسی در آن می‌زیست؛ موجی از گرایش‌های فکری در بین خانواده‌های اصیل خراسانی در پی زنده نگاه داشتن فرهنگ دیرینه خود که هنوز ریشه‌هایی از آن باقی مانده بود پدید آمد که در همین دوران جرقه‌های نگارش شاهنامه در فردوسی با الهام گرفتن از شخصیت‌های اسطوره ای زده شد و او توانست با گردآوری این اثر گران بها جانی دوباره به نفس‌های آخر هویت ایرانی ببخشد و تاروپود از هم گسیخته فرهنگ و تاریخ ایران را با داستان‌های حماسی شاهنامه به یکدیگر پیوند بزند.
ردپای این تحول فکری که حکیم توس، بنیان‌های آن را پایه ریزی کرد در هنر نقالی دنبال شد به طوریکه نقالان با مهارت‌های بسیار بالای خود به روایت داستان‌های فاخر شاهنامه در قهوه خانه‌ها و میادین شهر می‌پرداختند که با گذر زمان و روی کار آمدن نمایش به شیوه مدرن، نقالی این هنر اصیل ایرانی محبوبیت خود را از دست داد و رو به فراموشی رفت و دست رنج‌های سی ساله فردوسی با توجه به قابلیت‌های بالای آن حتی بر روی صحنه تئاتر خاموش مانده است.
شاهنامه فردوسی اثری فاخر با قابلیت‌های صحنه ای
دکتر “حمیدرضا نویدمهر” استاد دانشگاه بین المللی امام رضا(ع)و پژوهشگر شاهنامه در ارتباط با قابلیت‌های شاهنامه بر روی صحنه می‌گوید: داستان‌های حماسی این اثر ملی و فاخر ظرفیت‌های بالایی برای به صحنه بردن نمایش‌هایی برگرفته از شاهنامه دارد.
وی می‌افزاید: به طوریکه فردوسی تمامی جوانب داستان را در گفت وگو، صحنه، شخصیت و تمامی ارکان اصلی نمایش رعایت کرده است .
“نویدمهر” در ارتباط با داستان‌های شاهنامه ادامه می‌دهد: این اثر گرانمایه خواستگاه نمایشی دارد به طوریکه در هیچ کدام از داستان‌های آن مسائل غیر اخلاقی دیده نمی‌شود.
این پژوهشگر حوزه شاهنامه در خصوص شاخص‌های برتر شاهنامه تصریح می‌کند: یکی از برترین ویژگی‌های اثر فردوسی، درون مایه و محتوای آنهاست که بسیار بر روی مخاطبین تاثیر گذار است چراکه اغلب آنها مضامین آزادگی از اسارت و بندگی دارند.
“نویدمهر” در خصوص تفاوت شاهنامه فردوسی با دیگر آثار نظیر خودش بیان می‌کند: یکی از ویژگی‌های شاهنامه به تصویر کشیدن رویدادهای پهلوانان با ظرافت و دقت خاصی است به طوریکه در این اثر منش قهرمانان به خوبی در مواجه با پدیده‌های زندگی دیده می‌شود که شاید در سایر آثار حماسی دیگر کمتر دیده شوند.
نقالی هنری از یاد رفته
یکی از هنرهایی که به خوبی توانست زندگی قهرمانان شاهنامه را شرح دهد هنر نقالی بود که مردم برای فرار از زندگی روزمره خود به پای صحبت‌های نقال می‌نشستند و گوش به داستان‌های شاهنامه می‌سپردند این هنر که از دوران ساسانیان در ایران برای روایت داستان‌های اسطوره ای شکل گرفت در گذر زمان به روایت شاهنامه اختصاص پیدا کرد.
در همین خصوص «محمد جهان‌پا» یکی از نقالان برجسته مشهدی می‌گوید:هنر نقالی در ایران قبل از اسلام مرسوم بوده است و افرادی به نام گورسانان به داستان گویی می‌پرداختند اما بعد از مدتی موسیقی از این هنر حذف شد و با کمک ابزار نقالی مثل چوب و لباس نقال به کار خود ادامه داد.
وی درباره اهمیت هنر نقالی بر داستان‌های شاهنامه می‌افزاید: این هنر می‌تواند تاریخ گذشته را با نقل گویی زنده نگه دارد اما امروزه تقریبا از یاد رفته است اما نسل جدید که پی به اهمیت فرهنگ دیرینه خود برده است دوباره به دنبال احیای این سنت‌ها است.
این نقال برجسته درباره تفاوت پرده خوانی و نقالی بیان می‌کند: هنر پرده خوانی ، بیشتر به مسائل عاشورا و ائمه اطهار می‌پردازد در حالیکه نقالی بیشتر جنبه روایتی دارد و داستان‌های شاهنامه را برای مردم بازگو می‌کند.
هنر نقالی حافظ تاریخ باستان
“جهان‌پا “درباره اهمیت هنر نقالی پاسخ می‌دهد: در گذشته نقالان با برگرفتن از داستان‌های اسطوره ای تاریخ را به صورت شفاهی بیان می‌کردند و اینگونه به نسل بعد از خود مفاهیم تاریخی را منتقل می‌نمودند.
وی تصریح می‌کند: امروزه شاهنامه و ارزش آن در بین مردم کمتر دیده می‌شود و اگر هنر نقالی زنده شود می‌تواند تاثیر بسیار جدی بر تفکرات مردم در خصوص این اثر فاخر بگذارد.
این نقال با اشاره به وضعیت شهر مشهد در خصوص هنر نقالی می‌افزاید: در مشهد تنها فرهنگسرای شاهنامه در خصوص اجرای نقالی وجود دارد که همچنان برای مردم ناشناخته مانده است و باید در مکان‌های عمومی‌و سالن‌هایی که قابلیت اجرای این هنر را دارد پاتوقی به منظور احیای این سنت در نظر گرفته شود.
“جهان‌پا” ادامه می‌دهد: در دوران قاجار نقالی به اوج شکوفایی می‌رسد و بسیاری از نقالان از دربار حقوق دریافت می‌کردند اما با گذشت زمان این هنر از بین رفت در صورتیکه می‌توان با بهره گرفتن از پیشرفت‌های امروزه جهان ، نقالی را به هنر مدرنی برای مخاطبان تبدیل کرد تا از این طریق هنر نقالی جذاب تر شود و ارزش داستان‌های شاهنامه بیشتر از گذشته بیان شود.
وی خاطر نشان می‌کند: اگر شاهنامه به صورت روایی و یا در صحنه برای مردم بازگو شود بسیار دلنشین است و می‌تواند تاثیرگزار باشد.
روایت شاهنامه می‌تواند یکی از جاذبه‌های گردشگری مشهد باشد
“کریم جشنی بازیگر تئاتر که در نمایش بازی نامه باستان به کارگردانی استاد صابری نقش آفرینی کرده است درباره فضای تئاتر مشهد در خصوص اجرای شاهنامه می‌گوید: در مشهد فضای تئاتر بسیار خوبی برای به روی صحنه بردن اثر فردوسی وجود دارد که می‌تواند با استقبال مخاطبان مواجه شود.
وی تصریح می‌کند: طبق آمار سازمان جهانی یونسکو، ایران می‌تواند از طریق هنر نقالی یا در قالب به روی صحنه بردن داستان‌های شاهنامه بر اهمیت آن بیافزاید و حتی بر روی جذب گردشگر به این منطقه از کشور تاثیرگذار باشد اما این نکته بسیار مهم است که ما تا چه میزان با شاهنامه آشنا هستیم.
این بازیگر در ادامه بیان می‌کند: انجمن نمایشی در مشهد باید درخصوص حفظ ارزش هنرهای باستانی، ساماندهی شود و از بسیاری از هنرمندان از جمله نقالان و سایر هنرمندان حمایت شود.
جشنی درباره اهمیت تئاتر شاهنامه در مشهد پاسخ می‌دهد: توس در چند قدمی ما قرار دارد و باید فرهنگ هنر شاهنامه نیز در این خطه حفظ شود اکنون بسیاری از خانواده‌های مشهدی تئاتر را جزو سبد کالای خود گذاشته اند و با به روی صحنه بردن داستان‌های شاهنامه می‌توان بر روی نسل بعد تاثیرگزار بود.
وی می‌افزاید: داستان‌های بیژن ومنیژه ، هفت خوان رستم ، و رستم وسهراب بسیار برای مخاطبان روایت شده اند و باید به جنبه‌های دیگر داستان‌های شاهنامه بیشتر پرداخت.
هنر، چه به صورت اجرایی و چه در حیطه نقالی ابزار بسیار خوبی برای روایت داستان‌های شاهنامه و منعکس کردن روحیه فرهنگی در کشوراست به طوریکه اگر از ظرفیت‌های نقالی و تئاتر بهره گرفته شود می‌توان شخصیت‌های اسطوره ای ایران را برای مخاطبین بازگو کرد.
نگار طاهونچی