خیلی دور، خیلی نزدیک
قاسم شمسایی
در تقاطع بولوار شهید کریمی و در مسیر خیابان حر عاملی مشهد ، در پر هیاهوترین قسمت شهر و در کنار آسمان خراش های بلند قامت دیوارهای زرد رنگ آجری نمایان است که در پشت حصار این دیوارها آرامستان پر از داستانی که مربوط به مهاجران ارامنه ساکن مشهد بوده و دست سرنوشت آنها را از وطن خود راهی این شهر کرده پنهان شده است.
در محوطه سرسبز این قبرستان که حدود صد سال از عمر آن می‌گذرد کلیسایی کوچک به چشم می‌خورد که توسط بانوی سرشناس ارمنی به نام «کاترین هاکوپیان» تاسیس شده و اکنون این مکان مذهبی به حالت متروکه در آمده و در سکوت این گورستان حقیقت‌هایی از تاریخ دفن شده است.
اگرچه این مکان روزگاری محل دفن ارامنه ساکن مشهد بوده و در حاشیه شهر قرار داشته اما با توجه به رشد شهرنشینی اکنون در مرکز شهر واقع شده و امروزه به عنوان یک قبرستان تاریخی در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و این درحالی هست که بسیاری از رهگذران خیابان حر عاملی به جز اهالی قدیمی این منطقه از وجود چنین مکانی بی‌اطلاع هستند و این آرامستان به دست فراموشی سپرده شده است.
از نخجوان تا تبعید
بسیاری از مهاجران ارامنه ساکن مشهد در دوران نادرشاه افشار به منظور تامین نیازهای سپاه نادر و در پی سیاست اسکان اجباری از نخجوان به مشهد کوچ داده شدند و چون در داخل باروی شهر برای آنها مکان خاصی نبود به دروازه پایین خیابان رفتند و همانجا سکنی گزیدند و در آن محل برای ادای مناسک مذهبی خود به قولی کلیسا ساختند. به این ترتیب تغییر جدیدی در نظام سیاسی مشهد به وجود آمد.
بعد از این اتفاق در دوران قاجاریه به دلیل همجواری خراسان با کشورهای آسیای میانه بسیاری از آنها بهمنظور تجارت وارد مشهد شدند و در شهرهای دیگر از جمله نیشابور، درگز و سبزوار ساکن شدند و به کار تجارت پرداختند.
برگی از تاریخ جنگ جهانی دوم درمشهد
در این قبرستان 30 قبر کوچک به چشم می‌خورد که نشان از حقیقت تلخ تاریخ دارد و متعلق به مهاجران لهستانی است که در دوران جنگ جهانی دوم از اردوگاه‌های کار اجباری در سیبری از طریق دریای خزر به ایران پناهنده شدند و در شهرهای مختلف که برای آنها اردوگاه هایی در نظر گرفته شده بود مهاجرت کردند. برخی از آنها که دارای خانواده بودند در ایران ماندند و عده ای دیگر به سایر کشورها عزیمت کردند.
اما بنا برگفته لهستانی‌هایی که در این دوران در ایران اقامت داشتند و سپس مهاجرت کردند، ایرانی‌ها بسیار با آنها مهربان بودند و هر روز در مقابل اردوگاه‌های آنها صف می‌کشیدند و غذا، لباس و دیگر مایحتاج زندگی را به دستشان می‌رساندند. بسیاری از این افراد باید به خانه‌هایشان بازمی‌گشتند اما به دلیل بیماری تیفوس که برگرفته از زندگی در سیبری و سختی‌های زمان جنگ بود در سرزمین بیگانه دفن شدند.
ویژگی های خاص اثر
زمین آرامستان ارامنه وسعتی معادل 4542 متر مربع را به خود اختصاص داده است و روزگاری در محله قدیمی کاریز مشهد واقع گردیده که در واقع کاریز جز محلات و مزارعی بوده که در نیمه اول سده نهم هجری مقارن با دوره تیموری اراضی وسیعی را شامل می‌شده است. از جمله روایتی هایی که برای آن گفته می‌شود این است که این قبرستان همزمان با احداث میدان مجسمه بین سال های 1307و1309برای ارامنه شهر ساخته شده. مدفونان در این آرامستان روسی، کانادایی، آلمانی، فرانسوی، و لهستانی، گرجستانی، آمریکایی، هستند و حدود 7 رسم الخط بر روی مزار آنها دیده می‌شود.
صلیب های استفاده شده در این مکان متنوع است اما معروفترین آنها صلیبی است که مورد استفاده در کلیسای ارتودکس روسیه بوده است.
وسعت این گورستان در گذشته بیشتر از امروزه بوده است و بر طبق گفته های اهالی قدیمی خیابان حرعاملی، در راستای پروژه های عمرانی بخشی از این گورستان توسط شورا خلیفه گری ارامنه به شهرداری واگذار شد و تا کنون مرمت هایی انجام شده که بیشتر جزیی بودند اما علی‌رغم این اقدامات هنوز بخش‌هایی از کلیسا ومحوطه نیاز به بازسازی دارد.
افراد سرشناس در قبرستان ارامنه
یکی از افراد سرشناسی که در زیرزمین این قبرستان مدفون است بانو «کاترین هاکوپیان» است وی کلیسای کوچکی در همان منطقه ساخت .
این قبرستان در گذشته مورد احترام ارامنه مشهد بوده است اما با خروج آنها از این شهر در سال های متمادی اکنون به یک قبرستان متروکه تبدیل گشته است . این مکان با توجه به قدمت و ارزش های تاریخی آن می‌تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری به مردم دنیا معرفی شود اما همچنان به صورت ناشناخته و بی بازدید مانده است.