تذهیب، هنری آسمانی
وقتی در فضای متبرک به عطر آیات قرآن قرار می‌گیریم همه چیز رنگ آیین و آموزه‌ها و مفاهیم دینی به خود می‌گیرد و انگار تمام مختصات زندگی انسان به خصوص در کشورهای مسلمان به نوعی زلال‌تر و معنوی‌تر به نظر می‌رسد. طبیعی و بدیهی است که هنر، نقش بسیار مهم و تاثیرگذاری را در این رهگذر دارد و انگار تمام هنرها به نوعی درگیر مفاهیم دینی می‌شوند. هنرهای نوشتاری، تجسمی، تصویری و حتی موسیقی تاثیرپذیری ویژه‌ای از کلام وحی دارند و به نوعی به لحاظ محتوا به سمت تعالی حرکت می‌کنند. یکی از این هنرها که سهم انکار ناشدنی در این جریان دارد هنر تذهیب است که بارها و بارها در همین صفحه با هنرمندان این رشته به گفتگو نشستیم. این‌بار با «صفیه حسین زاده» هنرمند جوان و خوش ذوق رشته تذهیب هم صحبت شدیم که حاصل این گفتگو را در ادامه خواهیم آورد. حسین زاده متولد 1360 در مشهد است و بیشتر از یک دهه از زندگی خود را به هنر تذهیب و نقاشی ایرانی اختصاص داده است. تاکنون در چند نمایشگاه انفرادی و جمعی در داخل و خارج از کشور حضوری موفق داشته است.
هنر تذهیب چقدردر تعالی بخشی و شناساندن آموزه‌های دینی و مذهبی می‌تواند موثر باشد؟
بسیار زیاد. هنر تذهیب کاری و کتاب آرایی یکی از عظیم ترین و ظریف ترین هنرهای مسلمانان است که بر مبنای ارتباط روحی و معنوی با خداوند متعال برای اولین بار در آرایش کلام الله مجید به کار گرفته شد و هنرمندان ایرانی چنان با عشق و علاقه به این کار مبادرت ورزیدند که آن را عبادت می‌دانستند. آثار به جای مانده نه تنها هر بیننده‌ای را متحیر می‌کند بلکه عمق ارادت و ایمان قلبی مذهب کاران ایرانی را به نمایش می‌گذارد. هنر تذهیب، هنری اسلامی است که با منشأ عشق وکلام وحی پدید آمده و همانند هندسه‌ای روحانی، فضایی آکنده از معنویت بر گرد آیات قرآن کریم پدید می‌آورد. همانگونه که قرائت دلنشین قرآن روحانیت و تأثیر کلام الله را از طریق استماع بر مخاطبان القا می‌کند؛ هنر تذهیب نیز در کنار خوشنویسی قرآن همین نقش را از طرق جنبه‌های بصری برعهده دارد و این همه نشان از عشق بی پایان است که مومنان به سخن خدا وکتاب الهی خویش دارند و البته ترویج وتبلیغ این هنر قدسی نیز یکی از ابعاد گوناگون توسعه فرهنگ قرآنی به شمار می‌آید.
موافقید که در حقیقت عمده هدفی که از ایجاد و ابتکار تذهیب در ایران بوده همین ارتقای مفاهیم دینی بوده است؟
اولین تماس و اثر قلم بر لوح سپید کاغذ، ایجاد نقطه است که آغازین خلقت بوده وعارفان و حکیمان، آن را سرّ وحدت خداوند دانسته و تمامی صور و خطوط را برگرفته از وجود آن دانسته‌اند. از همراهی وهمنشینی نقاط، خطوط شکل می‌گیرد و حامل بار و مسئولیتی بس شگرف در انتقال مفاهیم ومعارف می‌شود. این رسالت خط در تفاسیر مفاهیم قرآنی به اوج و شکوفایی وکمال خود می‌رسد، زیرا قرآن مضاف بر معانی ظاهری، دارای مفاهیم ژرف درونی و باطنی است که نیاز مبرم بر تفسیر و تحلیل و تأویل دارد تا از پوسته و ظاهر اثر به درون ژرف و پر محتوای آن بتوان نفوذ کرد.
و این ذوق سرشار ایرانی است که می‌آید هنر تذهیب را به معیت کلام حق وا می‌دارد و تار و پود این هنر ظریفه را در آرایه بندی کلام وحی و نکوداشت این ارمغان جاویدان، قرار می‌دهد تا کوششی ستایش برانگیز را به منصه ظهور بگذارد.
اساسا شما تذهیب را یک هنر ایرانی می‌دانید یا وارداتی ؟
مهم نیست که مبدأ این هنر ایران بوده است یا نه اما مسلم است که این هنر در ایران تکامل پیدا کرده و نظم هندسی خاصی به خود گرفته است. تنها در ایران است که تذهیب به این شکل، با این نظم و با این هندسه دیده شده است. کارهای مشابهی که عرب‌ها یا چینیان انجام داده اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه می‌کند. پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می‌رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومت‌های اسلامی و عرب قرار گرفت و هنر اسلامی نام یافت.
در واقع، هنر تذهیب ایران در دنیا یگانه و منحصر به فرد است. در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش، تذهیب می‌گویند، و تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می‌کنند. اما تذهیب اروپایی با تذهیب به شیوه ایرانی کاملا متفاوت است.
از اهمیت تسلط و آشنایی یک هنرمند تذهیب کار با مفاهیم دینی مذهبی بگویید ؟
یقینا دارای اهمیت زیادی است ، به گفته رضا مهدوی «هنرمند ایرانی ،با توجه به نگرش خود به مذهب و کتاب آسمانی قرآنی، تمامی هم و غم خود را برای آراستن آن به بهترین وجه به کار می‌برد و در این راه بر آن است تا از عناصر گیاهی ختایی و اسلیمی به نحوی رمزگونه که جلوه‌های جلال و جمال الهی را به تصویر می‌کشد، در آرایه‌های قرآنی بهره جوید چنان که شأن کتاب آسمانی حفظ گردد. رضایت باطنی از ادای دین خود به عقایدی است که با آنها روح و جانش در هم آمیخته و احساس می‌کند در جاودانگی آنها نقشی داشته است.»
تذهیب به عنوان عالی ترین مظهر برای نمایش وحدت است و عالی‌ترین جلوه هنر قدسی در عالم نقاشی، علی رغم تکثیر و تعدد نقوش بیان یک حقیقت واحد است.
حرف آخر؟
با وجود این که تعداد تذهیب‌کاران محدود است، ولی همین تعداد کم با تسلط کافی و مهارت و خلاقیت توانسته‌اند با متحول ساختن و نوآوری‌های چشمگیری که از خود بروز داده‌اند، در تبلیغ فرهنگ اسلامی و قرآنی، کارهای بسیار نفیس و بی‌نظیری ارائه دهند که در قرآن‌هایی که اخیراً چاپ می‌شود می‌توان آنها را دید. در پایان هم از شما و تمام کسانی که برای انتقال فرهنگ اسلامی و انعکاس آن در جراید تلاش می‌کنند تشکر می‌کنم.
محمدرضا سرسالاری