آزادی آغشته به خون
از خون جوانان وطن لاله دمیده از ماتم سرو قدشان ، سرو خمیده
در سایه گل ، بلبل از این غصه خزیده گل نیز چو من در غمشان جامعه دریده
چه کجرفتاری ای چرخ گردون ، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ
نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ
دوران مشروطه در تاریخ ایران جایگاه خاصی دارد و بیشمار روشنفکران و اندیشمندان و هنرمندانی که تحت تاثیر این جریان قرار گرفته و آثاری ماندگار از خود بر جای گذاشتند. آن دوران دوران حزب و گردهمایی ها و تفکرات خاص خود بود.
آزادی خواهی در میان طبقه روشنفکر موج می زد و مردم بر این موج سواری می کردند. دروازه یوسف‌آباد که فتح شد تهران سقوط کرد و آزادی خواهان از خیابان جمهوری امروز به بهارستان رسیدند؛ عارف قزوینی شوریده‌حال نیز تحت تاثیر شهدای این واقعه تصنیفی ماندگار با عنوان «از خون جوانان وطن لاله دمیده» ساخت که همچنان شورانگیز است. آشناترین و ماندگارترین خاطره نسل امروز ایران از تصنیف «از خون جوانان وطن لاله دمیده» مربوط به اجرای تاریخی تیر ماه ۱۳۵۸ باشد؛ اجرایی که در آن محمدرضا شجریان متاثر از فضای آن روزهای جامعه ملتهب ایران، قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» را در آخرین اجرای گروه معروف «پایور» در تالار رودکی یا همان تالار وحدت امروز روی صحنه برد.
اعضای گروه «پایور» نمی‌دانستند این کنسرت قرار است آخرین اجرای آنها باشد؛ آنها به سراغ اجرای برخی آثار زنده یاد عارف قزوینی رفته بودند که حال و هوایشان با فضای آن روزهای جامعه ایران در اولین سال پیروزی انقلاب ۵۷ همخوانی داشت. هنوز قانونی در مورد حجاب وجود نداشت و بسیاری از خانم های داخل سالن بدون روسری این کنسرت را نظاره می‌کردند. با اینکه این اجرای قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» توسط گروه پایور به دلیل مقطع زمانی حساسی که در آن اجرا شده بود به طور ویژه در خاطره‌ها برای همیشه ماند منتهی پیش از آن و حتی چند دهه پس از آن نیز، این قطعه عارف قزوینی بازخوانی و اجرا شده است. شاید عارف این قطعه را برای کلنل محمدتقی خان پسیان گفته ولی بعدها قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» تبدیل به اثری فراتر و در همه عرصه‌ها به کار برده شد.
روایت‌ها از یک تصنیف
روایت‌های متعددی در مورد نحوی ساخته شدن قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» وجود دارد که برخی‌ها تصنیف شدن آن توسط عارف قزوینی را متاثر از کشته شدن حیدرخان عمواوغلی انقلابی جنبش مشروطه می‌دانند و برخی‌ها نیز آن را متاثر از کشته شدن کلنل محمدتقی خان پسیان از مبارزین ضد استبداد می‌دانند. اما گروه دیگری تصنیف شدن این قطعه را مربوط به زمان فتح تهران در سال ۱۲۸۸ توسط آزادی‌خواهان مشروطه می‌دانند. تهران فتح شد درست زمانی که نیروهای بختیاری و گیلک از دروازه یوسف‌آباد وارد شهر شدند و از خیابان جمهوری امروز به بهارستان رسیدند. عارف قزوینی شوریده‌حال تحت تاثیر شهدای راه آزادی تا آن زمان، تصنیفی ساخت که «از خون جوانان وطن لاله دمیده» نام گرفت و پس از سالها همچنان شور انگیز و شنیدنی است. فتح تهران مترادف با بازپس‌گیری حقوق ملت توسط مجاهدین در برابر کودتای قزاق‌ها در مجلس بود. فتح تهران تنها ماحصل تلاش ۲ نیروی گیلک و بختیاری نبود بلکه شهدای مبارزه علیه استبداد محمدعلی شاه در تبریز و دیگر نقاط کشور نیز در پیروزی مشروطه خواهان و فتح تهران سهیم بودند. نیروهای بختیاری و گیلک از دروازه یوسف آباد به تهران وارد شدند و پس از چند درگیری در خیابان جمهوری امروز به میدان بهارستان رسیدند و سپهدار تنکابنی در این میدان شمشیر خود را به سردار اسعد بختیاری داد و تهران فتح شد. جدا از شوریده‌گی و تاثیر پذیری شدید خود عارف قزوینی از مبارزات و جانفشانی‌های آزادی‌خواهان و مبارزین راه آزادی، آنچه باعث شکل گیری تصنیفی چون «از خون جوانان وطن لاله دمیده» شده، جمع بودن چند ویژگی خاص در اوست؛ اینکه عارف خودش هم آهنگساز بوده، هم شاعر، هم نوازنده و هم خواننده. چند سالی گذشت تا کم کم نغمه مشروطه از گوشه و کنار شنیده می‌شد.
عارف مشروطه‌خواه
عارف از همان ابتدای جنبش آزادی به سوی مشروطه خواهان روی آورد و فریحه و استعداد نادر و چند انبه خود را وقف آزادی نمود یکی از معروف ترین آثار او در این زمان غزل پیام آزادی است. عارف در مورد تصنیف‌هایش می‌گوید: اگر من خدمتی دیگر به موسیقی و ادبیات ایران نکرده باشم وقتی تصنیف‌های وطنی ساختم، که ایرانی از هر ده هزار یک نفرش نمی‌دانست وطن یعنی چه. عارف پس از فتح تهران به دست ملیون و گشایش مجلس دوم، به یاد اولین قربانیان راه آزادی تصنیفی ساخت که در آن روزها غوغا و شوری به پا ساخت و مدتها بر سر زبان مردم بود. یکی از مزیت های تصنیف‌های عارف آن است که خود هم شاعر و موسیقیدان و هم خواننده بود و به تصنیف‌ها معنی و مفهوم ملی داد. این تصنیف با نام‌های «راز دل» و «هنگام می» نیز شناخته شده‌است. نخستین اجرای این تصنیف، با صدای خود عارف بود. عارف این تصنیف را تنها با یک سه تار اجرا می‌کرده‌است.در حال حاضر از اجراهای عارف هیچ نسخه صوتی وجود ندارد. این تصنیف بعدها، بارها توسط خوانندگان مختلف همچون افتخار و زری امجد، عبدالله دوامی و عسگر عبدالله یف اجرا گردید. یکی از مشهورترین آثار ضبط شده از این تصنیف، با صدای الهه در حدود سال‌های ۱۳۴۰ در برنامه رادیویی گل‌های رنگارنگ با همکاری یک ارکستر ۵۰ نفره صورت گرفت. این اجرا بر اساس روایت‌های شفاهی از اجرای خود عارف تنظیم شده‌است. ولی مشهورترین اجرای این اثر، مربوط به سال ۱۳۵۱ و با صدای محمدرضا شجریان و همکاری گروه شیدا به سرپرستی محمدرضا لطفی است. در سال ۱۳۵۸ این اثر با تنظیم متفاوتی از فرامرز پایور و صدای محمدرضا شجریان و اجرای گروه پایور بازخوانی گردید و در آلبوم راز دل منتشر شد. از دیگر اجراهای مشهور این اثر می‌توان به اجرای سالار عقیلی، علیرضا قربانی، پریسا، سیما بینا، سیما مافیها و پرویز پرستویی اشاره نمود
خوابند وکیلان و خرابند وزیران بردند به سرقت همه سیم و زر ایران
ما را نگذارند به یک خانه ویران یارب بستان داد فقیران ز امیران
چه کجرفتاری ای چرخ گردون، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ
نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ
از اشک همه روی زمین زبر و زیر کن مشتی گرت از خاک وطن هست به سر کن
غیرت کن و اندیشه ایام بتر کن اندر جلو تیر عدو ، سینه سپر کن
چه کجرفتاری ای چرخ گردون ، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ
نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ
سعید بابایی