ادبیات حماسی نشان‌دهنده قدرت عاشورا است
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی گفت: ادبیات حماسی به نوعی انگیزش مثبت و قدرت قهرمان را نشان می‌دهد نه مظلومیت را، در حماسه‌های عاشورایی، جلوه‌ی دیگری از قیام امام حسین(ع) مورد نظر قرار گرفته و آن قدرت، شجاعت و جسارت امام حسین(ع) و یارانش است؛ اما زمانی‌که به مرثیه‌ها رجوع می‌کنیم بیشتر سعی می‌کنند به جای بیدار کردن احساس غرور و قدرت در آنها، مظلومیت و بزرگی آن ظلم را برجسته و مخاطبان را متاثر کنند.
به گزارش ایسنا، فرزاد قائمی افزود: یکی از گونه‌های ادبیات ما، ادبیات مذهبی و گونه‌ی دیگر آن، ادبیات عاشورایی است؛ ادبیات عاشورایی شامل مرثیه نگاری، مقتل‌نگاری و ادبیات حماسی است؛ ادبیات حماسی عاشورایی یکی از انواع ادبیات حماسی است که اگرچه گونه‌ی بزرگی نیست و از نظر کمیّ آثار خیلی متعددی ندارد؛ اما از نظر کیفی خصوصا در 300 سال اخیر آثار قابل توجهی در این حوزه سروده شده است که متاسفانه کم‌تر شناخته شده است.
وی بیان کرد: در رابطه با ادبیات مرتبط با واقعه عاشورا باید به پیشینه‌ی 4هزارساله‌ی آن اشاره کنیم که به قرن چهارم بازمی‌گردد؛ اولین گونه‌ای که در این حوزه به وجود آمده است؛ ادبیات حماسی که نوعی مرثیه است؛ گونه‌ای از ادبیات سوگ‌نامه سرایی از شاعرانی مانند مروزی و… که با مرثیه شروع و گونه دوم حماسه، مقتل‌نگاری است که با علی‌نامه‌ی ربیع در قرن پنجم شروع می‌شود؛ گونه‌ای از ادبیات که بعد از دوره‌ی صفوی درچهارصد سال اخیر بیشترین رشد را داشته؛ روضه سرایی به خاطر جنبه آیینی که مقتل‌نگاری دارد کتاب‌های مثل کاشفی و امثال آن بیشترین رشد را می‌کند.
این استاد دانشگاه فردوسی افزود: ادبیات حماسی در بین مرثیه و مقتل‌نگاری حوزه‌ی میانی را دارد؛ ادبیات عاشورایی حوزه‌ای است که شاید رشد کمّی زیادی نداشته است اما می‌توان گفت در حوزه‌ی ادبیات حماسی مذهبی ما، دومین حوزه است؛ به چه دلیل؟ چرا که تعداد زیادی از حماسه‌های مذهبی یا شیعیی فارسی جزو حماسه‌های علوی هستند مثل علی‌نامه، خاوران‌نامه یا حمله‌های حیدری که قهرمان این متون حضرت علی است.
فرزاد قائمی عنوان کرد: بعد از حماسه‌های حیدری دومین نوع پر بسامد حماسه‌های مذهبی ما حماسه‌های حسینی‌اند که شامل دو نوع هستند؛ یک نوع حماسه‌هایی که در مورد واقعه‌ی کربلا است و اتفاقات کربلا را به نظم کشیده و نوع دیگر شامل حماسه‌هایی در رابطه با وقایع بعد از کربلا، که به مختارنامه معروف است؛ مختارنامه‌ها از نظر کمیّ حجم بیشتری نسبت به نوع اول دارند.
وی ابراز کرد: تعداد زیادی مختارنامه‌های منصوب و منظوم باقی‌مانده است، شاید به این دلیل که نوع اول، واقعه عاشورا را روایت می‌کند و ظرفیت بیشتری برای سوگ‌نامه سرایی و مقتل‌نگاری تا حماسه‌نگاری دارد؛ اما نوع دوم چون به نوعی کین‌خواهی است وضعیتش برای حماسه بهتر بوده است.
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی تشریح کرد: در طول چهار دهه‌ی اخیر فضا برای کار روی این متون فراهم بوده است؛ که به علت دانش کم پژوهشگران و عدم اطلاع و آگاهی آنها از این متون، درباره‌ی آنها اقدامی انجام نشده است؛ به نوعی گفته می‌شود یکی از حوزه‌های مظلوم ادبیات حماسی ما، حماسه‌ی مذهبی است؛
فرزاد قائمی افزود: «شهنشاه نامه‌ی حسینی» در زمان رضاشاه سروده شده است و با اینکه قدمت زیادی ندارد، در زمان خود شاهکار ادبی محسوب می‌شده است و از نظر ادبی با کم‌تر متون دوره‌ی خودش برابری می‌کند؛ اما هیچ پژوهشی از این متن که یک نسخه از آن موجود است، صورت نگرفته و متاسفانه مورد کم لطفی قرار گرفته است.
مداحان از حیث شعری به آثار کم ارزشی دسترسی دارند
وی بیان کرد: در سوژه آیینی کربلا و در ایام عاشورا که بخشی از آیین این مراسم با ادبیات و شعر عجین است؛ عدم شناسایی این آثار به فقر آیینی این حوزه دامن زده است؛ متاسفانه بسیاری از مداحان، روضه‌خوانان و افرادی که اجرای مراسم‌های کربلا را به عهده داردند از حیث شعری به آثار کم ارزشی دسترسی دارند و خیلی از مواقع اشعار کم ارزش وتقلید‌های ضعیفی از اشعار موسیقی پاپ در این آثار دیده می‌شود؛ در حالی‌که اگر متون با ارزش ادبی ما که قدمت چند صد ساله دارند شناسایی شوند و در اختیار مخاطبان قرار گیرند طبیعتا ذخیره‌ی متنی این آیین، قوی‌تر خواهد شد.
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: یکی از حوزه‌های ادبیات معاصر که سرودن در آن بسیار فعال است و شاعرانی وجود دارند که در این حوزه فعالیت می‌کنند طبیعتا ادبیات عاشورایی است؛ سوژه اشعار تا جایی که من اطلاع دارم حماسی نیست؛ همچنین اشعار عاشورایی که شاعران امروز می‌سرایند اشعاری با همان سوژه مرثیهنگاری است که بیشتر مظلومیت امام حسین(ع)و کربلا را در نظر دارد.
ادبیات عاشورایی امروز، سوژه‌ی مظلومیت را مورد توجه قرار داده است
فرزاد قائمی مطرح کرد: متاسفانه ادبیات عاشورایی امروز هم بیشتر همان سوژه گرایش به مظلومیت، مرثیه نگاری و مقتل نگاری را مورد توجه قرار داده است؛ در بین شاعران معاصر کسی که ادبیات عاشورایی را با رویکرد حماسی دنبال کند، در صورتی‌که وجود هم داشته باشد؛ نمی‌شناسم.
وی بیان کرد: ادبیات عاشورایی امروز دو سویه دارد؛ یک سویه اشعاری است که شاعران می‌سرایند و برای حلقه‌های شعری و نشریات و کتب منتشر می‌شود و دیگری مرثیه‌های سطح پایین عامیانه است که مداحان و کسانی که مراسم اجرا می‌کنند استفاده می‌کنند؛ که خط ادبی چندانی ندارد و مخاطبان از این نوع دوم به شدت ناراضی هستند و به پایین بودن ارزش شعری این آثار انتقاد دارند.
استاد ادبیات دانشگاه فردوسی ابراز کرد: ادبیات حماسی عاشورایی به عنوان یکی از گونه‌های ادبیات فارسی حضور دارد، اگرچه که گونه‌ی مهم و شناخته شده‌ای نیست اما گونه‌ای است که اگر به سراغش برویم و در موردش پژوهش کنیم آنرا بیشتر خواهیم شناخت و امکان دارد به تسّری و ادامه‌ی این گونه ادبیات، در ادبیات معاصر امروزه ما هم ختم شود.
این استاد ادبیات مطرح کرد: در عین حال یکی از گونه‌های حماسی دینی ما، حماسه عاشورایی است که قدمت بسیارزیادی ندارد و به اعتقاد افراد اولین نمونه حماسه عاشورایی کتابی است به نام «مقامات حسینی دیوان منشی بمرودی» که قدمت آن به قرن 12 می‌رسد و قدمتی 200ساله دارد؛ اما شاید از نظر ارزش ادبی و کمیّیت متن، بهترین آنها «شهنشاه نامه حسینی خاموش یزدی» بوده باشد که نسخه آن در کتاب‌خانه آستان قدس موجود است.
فرزاد قائمی ابراز کرد: متنی به تقلید از شاهنامه فردوسی در رابطه با اتفاقات کربلا در غالب 60هزار بیت سروده شده است؛ که از نظر ادبی متن بسیار با ارزشی است؛ متون دیگری هم مانند «مصیبت‌نامه ممحدحسین ابن عیسی شعاعی قاجار» که در دوره‌ی قاجار، «حمله حسنیه میرمحمد سلیمان تنکابنی» یا «صحیفه قاصریه میرمحمدعلی قائمی» سروده شده است؛ شاعرانی که از شهرت کمی برخوردار هستند ولی آثاری را سروده‌اند.