قدمت تاریخی پایه های اقتصاد شهر مشهد
برنامه شصت و ششمین قرار «چهارباغ» پنج‌شنبه هفته گذشته از بقایای کارخانه نخریسی مشهد بازدید انجام شد و درباره این بنای دوره پهلوی اول، بخش‌های ثبت ملی شده آن،کارخانه برق خسروی و … کارشناسان مطالبی را بازگو کردند.
در ابتدا با کارخانه‌ای روبه‌و شدیم که زمانی بزرگترین و شاخص‌ترین کارخانه دوره پهلوی اول بود وکارخانه‌ای که اکنون کارآئی خودش را از دست داده است. این مکان اهمیت ویژه‌ای در حوزه تاریخچه مشهد قدیم دارد و در صنعتی شدن مشهد آن زمان نقش اساسی دارد و در اصل شروع قشرکارگر صنعتی مشهد از این مکان است. این مکان جزء اولین کارخانه‌های برق مشهد است که تاسیسات تولید برق در آن قرار داشت.
در گذشته تمامی زمین‌های اطراف کارخانه کاربرد کشاورزی داشته است و تنها بخش آبادی این منطقه همین کارخانه نخریسی بود. در سال 1306 صحبت‌های آغازین تاسیس این کارخانه شنیده شد و زمان ساخت آن تا سال 1313 به‌طول انجامید و آستان قدس با 27 درصد سهام یکی از سرمایه‌داران این کارخانه در آن زمان است.
سردرب این کارخانه چندین‌بار تاکنون بازسازی شده است، آخرین بار در سال 91 این کار را انجام دادند و یک کاشی روی دیوار کارخانه نصب است که نام نخریسی روی آن حک شده است و در گذشته کاشی با عکس شیر ایستاده و دوک بود که به‌علت نماد شاهی این کاش را حذف کردند. در بدو ورود کارخانه 2 اتاق به چشم می‌خورد که در آن دوره یکی به‌عنوان اتاق نگبانی و دیگری اتاقی بار ورود و خروج کارگران استفاده می‌شد.
تاریخچه صنعت پارچه بافی در مشهد
آقای نوائیان کارشناس ارشد تاریخ، صحبت‌هایی پیرامون این مکان صنعتی برای بازدید‌کنندگان در این مراسم انجام دادند.
نوائیان درباره تاریخچه صنعت نخ ریسی در مشهد گفت: سابقه نخ ریسی در مشهد محدود به کارخانه نخ ریسی نیست و مشهد از دوره های خیلی قدیم شاید از دوره صفویه یک صنف و یک بافت جمعیتی به نام شعرباف‌ها داشته است، شعر به معنای مو است و افرادی بودند که پارچه را از موی بز می بافتند. در سال 1257 زمانی ناصرالدین شاه به مشهد آمد، اولین سرشماری نفوس مسکن انجام شد و جمعیت مشهد آن زمان 54 هزار نفر بود و در ان زمان صنفی به نام شعرباف در سندها ثبت شده است. مشهد در یک دوره ای از صنعت شعربافی، به شهرهای عشق آباد و افغنستان صادرات داشت و این صنعت را یزدی‌های مهاجر در مشهد ایجاد کردند.
نوائیان در ادامه گفت: سابقه پارچه بافی در مشهد حدود 500 سال است و البته قدمت ساختمان‌های کارخانه نزدیک به 84 سال می‌رسد. اولین کارخانه حرفه ای نخ ریسی در مشهد که با نیروی بخار کار کند توسط شخصی ارمنی به‌نام «هاروطونیان» در انتهای خیابان دارایی ساخته شد،«هاروطونیان» فردی خلاق و کارآفرین حرفه‌ای بود که اولین رئیس شرکت برق مشهد است.
وی در ادامه بیان کرد: این کارخانه در سال 1313 ثبت شد ولی در سال 1311 هیات مدیره تشکیل و در سال 1316 راه اندازی شد. نکته مهم ظاهرا ساخت کارخانه در مشهد ارتباط نزدیکی با قصد رضاشاه با صنعتی کردن شمال شرق کشور داشت و قرار بود فریمان یک شهر کاملا صنعتی شود و رضاشاه خواست تا شهر خصوصی صنعتی برای خودش بزند، ولی ظرفیت مشهد به خاطرکارگر و شرایط کاری بهتر بود و کارخانه نخ ریسی را در این مکان ساختند و دستورالعملش را به محمدولی خان اسدی دادند ومربوط به سال 1310 است. یک بخشی از این کارخانه با هزینه های آستان قدس و بخش دیگری با هزینه های شخصی افراد دیگراست. آلمانی ها و انگلیسی ها پیمانکاران اینجا بودند و اولین دستگاهی که اینجا نصب کردند از شرکت پلات بود ودیگ های بخار از شرکت پارسیان هند فرستادند. نکته مهم این افرادی که هیات مدیره را شکل دادند افراد جالبی هستد، هیات مدیره محمد ولی خان اسدی که بعد از قائله مسجد گوهرشاد اعدام شد ولی آدمی بود که مشهد را در آن زمان متحول کرد و مشهد مدرن مدیون محمدولی خان اسدی است، زمانی نائب تولیت آستان قدس رضوی و در دوره ای استاندار خراسان بود و نماینده مردم در مجلس ملی بود .
هیات مدیره کارخانه نخ ریسی
کارخانه نخریسی در سال ۱۳۱۴ با سرمایه ۹ میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تاسیس و کلیه ماشین‌آلات مورد نیاز وارد و طی سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۶نصب شد و یک قسمت آن دایر و مشغول بهره‌برداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال ۱۳۱۸سیصد نفر است و روزانه ۱۵۰تا۲۰۰بقچه نخ می‌دهد. مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶انجام شد.
سهامداران کارخانه نخریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهاب‌زاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعا ۷۰ درصدکل سهام می‌شود و کمتر از ۳۰ درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان می‌شود.
شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل شد. ۲۷ نفر که جمعا ۱۱۷۱۶سهم به مبلغ۵۸۵۸۰۰۰ ریال خریدند، حضور داشتند و ۶ نفر که صاحب ۲۸۴سهم به مبلغ۱۴۲۰۰۰ریالند، غایب بودند. سفارش ماشین‌آلات نخریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابه‌الاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود.
نکات مهم و قابل اهمیت در این بازدید از کارخانه نخریسی این است که این کارخانه حدود 66 هزار متر است و در این کارخانه حتی یک مکانی برای نگهداری اطفال و کودکان کارگران در نظر گرفته شده بود و ساعات کار دراین مکان صنعتی 12 ساعت تمام بود و نیروی کار به چهارگروه مردان بالای 16 سال، زنان بالای 16 سال، مردان زیر 16 سال و دختران زیر 16 سال تقسیم می شد که حتی کودکان نیز به کار گرفته می‌شدند و کمترین حقوق دریافتی برای دختران بود.
انتهای خبر/مرجان فرهمند