معماری ایرانی در دوره اسلامی
مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: نمی‌توان گفت که معماری حرم ایرانی است یا اسلامی، بلکه بهتر است از معماری ایرانی در دوره اسلامی سخن بگوییم.
رجبعلی لباف خانیکی با بیان اینکه برای پاسخ دادن به این پرسش که معماری حرم رضوی، معماری ایرانی یا اسلامی است باید وضعیت هنر و معماری عرب‌ها را بررسی کرد، افزود: اسلام از شبه جزیره عربستان به سایر سرزمین‌ها گسترش یافت و در آن دوران، شرایطی داشت که نمی‌توان برای این سرزمین معماری خاصی متصور بود، زندگی عرب‌ها، عشایری و هنر آنها شاعری، بوریابافی و … بود؛ لذا سطح معماری آنها، ساده و حتی عقب‌افتاده بود.
وی خاطرنشان کرد: دورانی که اسلام از شبه‌جزیره عربستان به ایران آمد باتوجه به قدرتی که کشورمان در منطقه داشت از نظر معماری، فرهنگ و هنر بسیار پیشرفته بود. ایوان مدائن در تیسفون که در آن دوران، ایوانی منحصربه‌فرد و بدون ستون بود که با ارتفاع و عظمت بی‌نظیر ساخته شده بود، البته این بنا دارای سه ایوان بود که در حال حاضر یکی از آنها باقی مانده است.
این باستان‌شناس درباره معماری اسلامی در سرزمین عربستان بیان کرد: مسجد النبی در مدینه و کنار منزل پیامبر اکرم(ص) ساخته شد و در واقع این مسجد صحن منزل پیامبر و متشکل از فضای مربع شکل بود که در قسمت مقابل قبله، فضایی ستون‌دار به عنوان سایبان ایجاد شد تا مسلمانان برای نماز بایستند و این مسجد، اولین مسجد اسلام بود.
وی ادامه داد: مساجد اولیه اسلامی در ایران با الهام از مسجد النبی در شهرهایی مانند قائن، فهرج یزد، بیستون، تاریخانه دامغان و… ساخته شدند که متشکل از یک زمین مستطیل‌شکل و یک سایبان ستون‌دار بودند که به آنها مساجدی به سبک عربی، شبستانی و حتی خراسانی هم می‌گفتند.
لباف خانیکی یادآور شد: از همان ابتدا، معماران ایرانی می‌خواستند این نکته را به عرب‌ها بگویند که ما اسلام شما را با جان و دل می‌پذیریم اما دارای فرهنگ، هنر و معماری خود هستیم و اولین مساجد ایرانی به سبک مسجدالنبی ساخته شد و معماران ایرانی در ساخت سقف، گنبد و طاق مساجد، قواعد معماری خود، یعنی معماری دوره ساسانی را رعایت کردند.
وی با بیان اینکه در معماری دوره ساسانی دو مولفه دارای اهمیت و مقدس است، اضافه کرد: این مولفه‌ها یکی چهار طاقی و دیگری ایوان است، در چهار طاقی که آتش می‌افروختند و ایوان نیز در جلوی چهارطاقی قرار می‌گرفت و محل استراحت و اتراق زائران در آن آتشکده بود. در واقع هر آتشکده عبارت بود از ایوان، و چهارطاقی و این دو عنصر معماری برای ایرانیان جنبه مقدسی داشت که البته خاستگاه ایوان و چهارطاقی نیز معماری خراسانی است.
مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: اولین معماری اسلامی در مسجد فهرج یزد و تاریخانه دامغان موجود است، در این مساجد می‌بینیم که معمار ایرانی با تیزبینی و فراست خاصی، اندازه فاصله ستون‌های وسط را بیشتر از فاصله سایر ستون‌ها در طرفین گرفته است و خط بام را هم به بالا کشیده است که از طرفی یک شبستان را در ذهن بیننده تداعی کرده و از طرفی یک ایوان نیز به نظر می‌رسد در حالی که ایوان نیز نیست.
وی ادامه داد: در سال 363 هجری قمری یک مسجد در نی‌ریز فارس ساخته شد و برای نخستین بار فضای باز میانی به ایوان تبدیل شد و سپس در قائن نیز همین اقدام انجام گرفت و مسجد یک ایوانی شکل گرفت. در دوره سلجوقی نیز مسجد ستون‌دار‌اصفهان به یک مسجد ایوان‌دار تبدیل شد و در انتهای ایوان قبله مسجد جامع اصفهان، یک چهار طاقی به نام به نام گنبد خواجه نظام الملک قرار گرفت و اتحاد ایوان و چهارطاقی شکل گرفت و معماری ایرانی به صورت دقیق در مسیر جامع اصفهان نمود یافت.
لباف خانیکی گفت: 10 سال قبل از آنکه هارون در سناباد از دنیا برود مامون او را در مکان فعلی حرم رضوی در یک چهار طاقی به نام هارونیه دفن کرد و سپس امام رضا(ع) که به شهادت رسید مامون به این دلیل که تظاهر کند دوستدار امام رضا(ع) و نه قاتل امام رضا(ع) است ایشان را در در بالای سر هارون دفن کرد و گنبد هارونیه تبدیل به حرم امام رضا شد.
وی گفت: حرم امام رضا(ع) تا دوره سلجوقی به شکل یک چهارطاقی بوده است و در دوره غزنوی مسجد بالاسر نیز به مجموعه حرم رضوی اضافه شد، در دوره تیموری نیز مسجد گوهرشاد ساخته شد و بعد از آن نیز ایوان امیرعلی شیر نوایی در صحن کهنه یا انقلاب ساخته شد.
این باستان‌شناس یادآور شد: در مجموع باید گفت که عناصر و مظاهر معماری ایرانی از قبیل تالار، ایوان، گنبد و چهاطاقی در معماری حرم به چشم می‌خورد، اما دلیل اسلامی شدن آن به این موضوع برمی‌گردد که برای یک شخصیت اسلامی یعنی امام رضا(ع) ساخه شده است.
منبع: ایسنا