جمع‌آوری اسناد و اطلاعات در تاریخ شفاهی
حسين دهباشى درباره مسائل و مصائب روزنامه‌نگارى و بررسى موردى مجموعه شفاهى رجال عصر پهلوى مهمان چهارمين نشست کافه کتاب آفتاب بود.
دهباشی در ابتدای مراسم درباره تأثیرتاریخ شفاهی در کشورگفت: نکته‌ای که در تجربه کاری به آن دست پیدا کردم این است که هرکاری در حوزه تاریخی با اقبال خوب مخاطبان روبه‌رو می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد. اکنون جامعه ایرانی در مقطعی پرسشگر است و پاسخ این سئوالات تنها از طریق اسناد تاریخی داده می‌شود، به عنوان نمونه در هفته‌های اخیر چند فایل ویدئویی از مجلس خبرگان رهبری در سال 68 در شبکه‌های مجازی پخش شد و البته تحولات تکنولوژی سبب دیده شدن و آگاهی مردم از وقایع گذشته شد و مورد استقبال عموم قرار گرفت.
این پژوهشگر تاریخی درباره نگرانی خود از حواشی تاریخ شفاهی گفت: نگرانی من بیشتر در رابطه توجه بیش از اندازه به موضوعات تاریخ شفاهی است و همانند مدل‌های دیگر تاریخی باید با آن بااحتیاط برخورد شود، در مطالبی که مستند است گاهی احتمال خطا دیده می‌شود و ممکن شخصی نکته‌ای را فراموش کند و یا پرسشگر سوالی را نپرسد، همچنین گاهی در بین افرادی که با آن‌ها مصاحبه می‌شود دیده شده است که دچار اختلاف منظر هستند و با یک معیار و سنجش تاریخی دوره دیگری از تاریخ را بازگو وقضاوت می‌کنند. تحولات فن‌آوری باعث شده است تا فقط قرائت‌های رسمی داشته باشیم و تاکنون مهمترین استفاده از تاریخ جهت تصویرسازی و استفاده ابزاری بوده است.
قضاوت در اسناد تاریخی
دهباشی در رابطه با مطرح کردن همه اسناد تاریخی گفت: این سئوال که چرا اسناد تاریخی که مجموعه مرکز مطالعات سیاسی وابسته به وزارت اطلاعات منتشر می‌کند را منتشر نمی‌کند؟ باید بگویم هر نهاد رسمی در هر دولتی همه جوانب را بررسی می‌کند و اگر سندی در اختیار داشته باشد تنها قسمتی را منتشر می‌کند که با قرائت متون تاریخی هم‌خوانی داشته باشد. اسنادی که در حکومت اسلامی منتشر می‌شوند تقسیم شده‌اند، دسته‌ای موافقان حکومت شاه و دیگری مخالفین او هستند و در بازگو کردن این اطلاعات سلیقه‌ای برخورد می‌کنند و گاهی تعریف و مبالغه یا بدگویی می‌کنند.
دهباشی در رابطه با موضوع مصائب تاریخ‌نگاری دوران پهلوی دوم گفت: فردی که بخواهد در مطالب تاریخی تحقیق و پژوهش کند و از طرفی نمی‌خواهد فعالیت سیاسی داشته باشد از مرحله پژوهش تا گفت‌و‌گو و ذهنیتی که گفت‌و‌گو شونده دارد، با توجه به این‌که کار شما را با دیگر کارهای پژوهشی مقایسه می‌کند، تجزیه و تحلیل اسنادمکمل، مجوز نشر و چاپ مطالب، تا زمان توزیع و خواندن مطالب جمع‌آوری شده توسط مخاطبین و در مرحله نهایی داوری توسط دیگران، دوره زمانی پراز استرس طی خواهد کرد که آیا پهلوی خوب بود یا نه؟
تطبیق اسناد با وقایع تاریخی
دهباشی در رابطه با پژوهش‌های خود گفت: حوزه فعالیتم درپهلوی دوم، انقلاب اسلامی تا پایان جنگ تحمیلی است، تحقیق در این حوزه تاریخی مانند دیگر حوزه‌های تاریخی نیست که پژوهشگر بخواهد ادامه دهنده کار پژوهشگران قبلی باشد، بلکه هرزمان ممکن به افرادی برخورد کند که اسناد جدید و نو در اختیار او قرار بدهند و آن‌را باید با وقایع تاریخی زمان خودش مقایسه کند و ببیند چقدر مستند و قابل قبول است؟
وی گفت: مطالعات اسناد پهلوی نشان می‌دهد که این حکومت به‌طور کامل قاجارستیزی کرده است و قاجار را به‌طور کامل تخریب کرده است.پس از آن جمهوری اسلامی پهلوی ستیزی را انچام داده است، در قالب خود جمهوری اسلامی هر دولتی که روی کار آمده است دولت قبل را زیر سوال برده و خراب کرده است و در نهایت گفته است ما میراث بدبختی و فلاکت آن دولت قبل هستیم.
نقش مطبوعات در اسناد
دهباشی در رابطه با اسناد مکتوب در مطبوعات و رسانه‌ها گفت: محقق گاهی در نظر می‌گیرد برای به‌دست آوردن سند تاریخی مطبوعات و روزنامه‌ها می‌توانند کمک کنند، این‌جا سئوال مطرح است که کدام روزنامه‌ای داریم که در دوره تاریخی طولانی حضور داشته باشد و اسناد و وقایع تاریخی را به‌طور کامل ثبت کرده باشد؟
وی در جواب این سوال گفت: به‌عنوان مثال روزنامه اطلاعات را مدنظر می‌گیریم، خط مشی این روزنامه این‌طور بود که نسبت به وقایع تاریخی به‌صورت ملایم رفتار می‌کرد و خیلی پرس‌و‌جو انجام نمی‌داد. از طرفی روزنامه دیگری مانند کیهان نیز همین سیستم را انجام می‌داد و نمی‌توان به آن در یک دوره یکساله یا یکماهه بعد از انقلاب دسترسی پیدا کنید، یعنی روزنامه کیهان در جایگاه یک نشریه تمامی آثار منتشر شده خودش را مانند اسناد محرمانه رفتار می‌کرد و اطلاعاتی را در جایی بازگو نمی‌کرد و شاید سخنان امروز خودش را با سخنان یک ماه قبل را هم مقایسه نمی‌کرد. روزنامه‌های دیگر نیز ممکن بود آرشیو مرتبی نداشتند و در زمان روزنامه‌نگاری به شدت با معیارهای ساده اخبار را تحلیل وگزارش می‌کردند.
تئوری ذهنی در اسناد
وی درباره مشکلات جوامع امروزی در حوزه تاریخ گفت: از مصیبت‌ها و مشکلات جامعه امروز ایران نگاه به تاریخ از منظر تئوری و دیدگاه فردی است. در بین عامه مردم این‌طور اتفاق می‌افتد که هر واقعه تاریخی تصادفی انجام نشده است و به‌طور حتم مسائلی در آن دخالت داشته است و روی همین اصل افراد درباره آن تحلیل فردی می‌کنند و براساس تئوری‌های ذهنی خود نظری قاطع می‌دهند، به‌عنوان مثال در انقلاب سفید و اصلاحات ارضی ضربات بزرگی به اقتصاد کشاورزی ایران در دوران پهلوی دوم زده شد، سوالی که ذهن افراد را درگیر می‌کند این است: آیا حکومت پهلوی منظورش نابودی کشاورزی در ایران بود؟ جواب این سوال در کتاب خاطرات «اسدالله علم» ذکر شده است که شاه به کشاورزی بسیار علاقه‌مند بوده است و اهمیت می‌داد، حتی در اسنادی که امروز به‌دست آمده است نشان می‌دهد که به مسائل کشاورزی به اندازه علوم و فنون نظامی اهمیت می‌داد، پس با این حساب و دیدن چنین اسنادی چطور احتمال نابودی کشاورزی در زمان پهلوی دوم بوده است؟ آیا غیر از یک تصادف و اشتباه تاریخی بوده که بعد از مدتی متوجه می‌شوند و امروز می‌گویند خیانت کرده است.
***
گفتنی است حسین دهباشى تاریخ‌پژوه و مستندساز ايرانى و دبير سایت تاريخ آنلاين آثار تاريخى بسيارى از جمله کتاب‌های «آیندگان و روندگان»، «فرماندهی و نافرماندهی» و«حکمت و سیاست» را درکارنامه خود دارد. دهباشى تاكنون مسئوليت‌های مختلفی به‌عهده داشته است که از جمله آن‌ها مدیریت پروژه تاریخ شفاهی ایران در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بود. وی اکنون معاون ارتباطات، بین‌الملل و مشارکت‌های بنیاد امور بیماری‌های خاص، عضو خانه سینما و انجمن مستندسازان سینمای ایران و مؤسس و مدیر عامل مؤسسه فرهنگی و هنری نقش جهان هنر است. وی از سال ۱۳۹۴ پروژه تاریخ شفاهی جمهوری اسلامی ایران را آغاز کرده است.
گزارشی از مرجان فرهمند