بی‌توجهی به بومی‌سازی فضای سبز شهری در ایران
عضو هئیت علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر کم‌توجهی به اهمیت استفاده از گیاهان بومی در ایران، گفت: ایران، کشوری است با طبیعت بسیار غنی که ژرم‌پلاسم گیاهی ارزشمندی را در خود جای داده است، اما متاسفانه بومی‌سازی فضای سبز در شهرهای ایران مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
دکتر زهرا کریمیان اظهار کرد: بحران کم‌آبی، تغییرات اقلیم و گرمایش کره زمین از جمله معضلاتی است که طی یکی دو دهه اخیر موجب افزایش درجه حرارت و کاهش نزولات جوی به خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور شده است. قاعدتا به دنبال این بحران‌ها، مسئله مدیریت منابع آبی مطرح می‌شود. از جمله بخش‌های مصرف کننده آّب که به منابع آبی نسبتا زیادی نیز نیازمند می‌باشند، فضاهای سبز هستند.
وی با بیان اینکه براساس استانداردهای جهانی، جهت تامین بهداشت جسمی و روانی شهروندان و همچنین مسایل زیست‌محیطی، باید سرانه فضای سبز شهری افزایش یابد، اضافه کرد: جهت افزایش سطح فضای سبز شهری، باید بر مصرف منابع آبی مدیریت درستی داشته باشیم که آبیاری هوشمند، سبک‌های طراحی منظر مناسب اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک و استفاده از گیاهان بومی که در جهت استقرار فضای سبز پایدار است از جمله روش‌هایی است که می توان در این زمینه به کار گرفت.
عضو هئیت علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد عنوان کرد: با توجه به اینکه گیاهان بومی مناطق خشک و نیمه‌خشک در طول بازه‌های چند هزار ساله با محیط خود سازگار شده‌اند، آناتومی، ساختار فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی آن‌ها به گونه‌ای تکامل یافته است که بتوانند خشکی و دمای بالا را تحمل کنند، لذا می‌توان گفت تحمل و مقاومت این گیاهان در اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک به کم آبی بالا است.
کریمیان با تاکید بر کم‌توجهی به اهمیت استفاده از گیاهان بومی در ایران، یادآور شد: ایران، کشوری است با طبیعت بسیار غنی که ژرم‌پلاسم گیاهی ارزشمندی را در خود جای داده است. تمام گونه‌های گیاهی که در کشور و مرزهای آن وجود دارد طبق نظر کارشناسان امر از نظر تنوع با کل گیاهان قاره اروپا برابری می‌کند، اما متاسفانه استفاده کافی و به جا از این گونه‌ها در فضای سبز شهری کشور صورت نمی‌پذیرد، اکثر گیاهانی که در فضاهای سبز شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند، گیاهانی با نیاز آبی بالا یا متوسط به بالا هستند. در واقع می‌توان گفت بومی‌سازی فضای سبز در شهرهای ایران مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.
وی با تاکید براینکه استفاده از گیاهان بومی ما را به دستیابی به فضای سبز پایدار نزدیک می‌کند، بیان کرد گیاهان بومی، گیاهان کم نهاده هستند اما صرف کم‌نهاده بودن یک گیاه آن را گزینه قطعی جهت استفاده در فضای سبز نخواهد کرد، بلکه زمانی این گیاهان قابل توصیه هستند که ضمن کم‌نهاده بودن، پتانسیل‌های زیباشناختی و زینتی مناسبی داشته باشند، یعنی به اندازه کافی زیبا باشند که به توقع بصری کاربران فضای سبز و شهروندان پاسخ مناسب دهند.
عضو هئیت علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان کرد: این پژوهشکده شامل سه گروه اصلی گیاه شناسی، گروه گیاهان زینتی و گروه بقولات است. مطالعات گروه گیاهان زینتی در این پژوهشکده بر روی اهلی‌سازی گونه‌های بومی داخلی دارای ارزش دکوراتیو، بهبود روش‌های تکثیر و ریزادیادی گیاهان بومی و ارقام گیاهان زینتی، تجاری‌سازی و اصلاح گونه‌های زینتی به ویژه انواع بومی استان متمرکز است.
کریمیان با بیان اینکه گیاهان بومی منطقه، گیاهانی هستند که در عرصه طبیعت به صورت خودرو وجود دارند و فرایند بومی‌سازی آن‌ها در طبیعت در بازه‌های زمانی بسیار طولانی صورت گرفته است، افزود: ما در گروه گیاهان زینتی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد این گیاهان را براساس پتانسیل‌های زینتی و زیباشناختی و مقاومت‌هایی که به تنش‌های زیستی و غیرزیستی دارند، گزینش کرده و بر روی استقرار پایدار و بومی‌سازی آن‌ها مطالعه می‌کنیم. همچنین مطالعات آزمایشگاهی و میدانی مختلفی بر روی بهبود روش‌های تکثیر این گیاهان، کشت بافت، ازدیاد تجاری و بررسی مقاومت‌های مختلف بر روی آن‌ها انجام شده و در حال انجام است.
وی با تاکید بر اینکه ایجاد کلکسیون زنده و همچنین بانک بذر گیاهان بومی ایران با پتانسیل زینتی شدن در برنامه پژوهشکده علوم گیاهی قرار دارد، اضافه کرد: تاکنون تعدادی ژنوتیپ از آلیوم‌های خراسان و برخی دیگر از گیاهان پیازی بومی منطقه توسط همکاران ما، در این گروه جمع‌آوری شده است که بخشی از آن‌ها در پژوهشکده علوم گیاهی کشت و به صورت زنده کلکسیون شده‌اند.
عضو هیات علمی گروه گیاهان زینتی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد با اعلام اینکه مطالعات بر روی فضای سبزشهری از دیگر اقدامات ما در این گروه است، تصریح کرد: مطالعات مربوط به طرح
جامع فضای سبز برخی شهرها، تحقیقات میدانی و نظرسنجی از کاربران فضای سبز، مدلسازی رشد و خرداقلیمی گیاهان مورد استفاده در فضای سبز، استفاده از پساب تصفیه شده آب شهری در آبیاری چمن‌ها در این گروه در دست مطالعه و انجام می‌باشد.
کریمیان گفت: ما در گروه گیاهان زینتی با همکاری گروه محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد در حال تهیه یک پایگاه داده مکانی گیاهان کم‌نهاده برای فضای سبز شهر مشهد هستیم به این معنا که تعدادی از گونه‌های گیاهی که ترجیحا بومی استان‌های خراسان می‌باشند را با استفاده از مدلسازی و بر اساس پارامترهای اقلیمی، خاک‌شناسی و ویژگی‌های خاص گیاه، گزینش و با توجه به تغییرات اقلیمی شهر مشهد، مورد بررسی و در نهایت توصیه قرار خواهیم داد.
وی افزود: مطالعه بر روی سه گونه چمن که ادعا شده از مقاومت بالایی نسبت به خشکی و شوری برخوردارند، نیز در دست اقدام است که از آن‌ها در منابع و مقالات علمی به عنوان گونه‌های مناسب در فضای سبز برای مناطق خشک ایران یاد شده است. این مطالعه با این هدف که آیا کشت این سه گونه در کلانشهرهای مناطق خشک و نیمه‌خشک در در دراز مدت مناسب و قابل توصیه هستند یا خیر، انجام می‌شود.
کریمیان اضافه کرد: ریزازدیادی و کشت بافت گونه‌های مختلف رز بومی و ارقام تجاری رز، گل محمدی، برخی گیاهان گلدانی ارزشمند و همچنین برخی درختان کمیاب در فضای سبز که ارزش اقتصادی بالایی نیز دارند هم‌اکنون در گروه گیاهان زینتی در حال انجام است.
وی با اشاره به اینکه بومی‌سازی گیاهان کار آسانی نیست و فرایندی زمان‌بر و گاه چندین ساله است، بیان کرد به طور مثال بین 15 گونه گیاهی که طی یکسال گزینش می‌شوند، شاید در نهایت بتوان بر روی دو گونه از آن‌ها کار را پیش برد، زیرا بومی سازی و به عبارتی دیگر اهلی کردن گیاهان وحشیِ عرصه طبیعی و استقرار پایدار آن در یک محیط جدید نیازمند تلاش و حوصله فراوان است.
عضو هئیت علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: تاکنون بالغ بر 10 گونه گیاه بومی و متحمل به خشکی و شوری در این گروه بومی‌سازی شده و یا مطالعات بومی‌سازی بر روی آن‌ها در حال انجام است. علاوه بر این مطالعات پایانی جهت معرفی یک گونه بومی بسیار مقاوم به خشکی و شوری به شهرداری‌ها جهت استفاده در فضای سبز در حال تکمیل می‌باشد.
وی، استفاده از ژرم پلاسم گیاهان بومی در فضای سبز استان و ایران را یکی از رویکردهای مهم گروه گیاهان زینتی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد دانست و تصریح کرد: گیاهان وارداتی اگرچه اهلی هستند و به راحتی رشد و تکثیر می‌یابند اما این گیاهان غالبا برای اقلیم ما اهلی نشده‌اند و نگهداری و استقرار آن‌ها در شرایط آب و هوایی اکثر شهرهای ایران نیازمند صرف نهاده‌های فراوان و بویژه عنصر ارزشمند و کمیاب آب می‌باشد. به همین دلیل باید قبل از صرف هزینه‌های واردات، کشت و تکثیر و استقرار گونه‌های غیربومی بر روی این گیاهان، مطالعاتی با این هدف صورت گیرد که آیا این گیاهان از نظر اقلیمی، زیستی، فرهنگی و در نهایت اقتصادی گزینه‌ای مناسب برای فضای سبز ما هستند یا خیر؟ که این موضوع نیز از رویکردهای پژوهشی گروه گیاهان زینتی این پژوهشکده به شمار می رود.
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد یادآور شد: ما خواستار حمایت از تحقیقات دراز مدت هستیم، به ویژه در حوزه‌ای که با موجودات زنده مانند گیاهان سروکار داریم باید این پیش‌آگاهی وجود داشته باشد که در این حوزه ریسک مطالعاتی بالایی به دلایل مختلف از جمله محدود بودن منابع گیاهی (مانند بذر، اندام‌های رویشی)، دسترسی سخت به برخی ژرم‌پلاسم‌های عرصه طبیعی، پیچیده بودن روش‌های تکثیر، مشکل در استقرار و غیره وجود دارد. موارد فراوانی تجربه شده است که در مراحل مختلف فرایند اهلی‌سازی، گیاهان در طول تحقیق از بین رفته‌اند. به‌طوری که گاهی طرحی که با دو ساله برنامه‌ریزی تدوین و پیشنهاد شده است به جهت از دست رفتن منابع گیاهی تا چند سال به درازا کشیده است.
منبع: ایسنا