فحش می‌خواهی یا کتک؟
«چقدر باید بهت بگم حواست کجاست؟کوری نمیبینی جلوی پاتو ؟آخر من از دست تو چیکارکنم؟دیگه من مامان بچه بی‌تربیتی مثل تو نیستم ببین هم‌کلاسیت چجوریه و کمی از دوستت یاد بگیر من از دست تو دق میکنم ومیمیرم و بی مامان میشی تا خیالت راحت بشه» این‌ها جملاتی است که مادری با حالت فریاد به خردسال خود می‌گوید و دست خود را با شدت و عصبانیت هرچه تمام‌تر به صورت بچه می‌نشاند. بچه با ترس دست‌های خود را حائل صورتش کرده و در گوشه‌ای خود را مچاله کرده و با حالت نگرانی و اضطراب از عملی کردن تهدید مادر برای ترک او از میان انگشتان خود به پاهای مادر زل زده. اگر در چنین مواردی علت این رفتار مادر را بپرسیم حتما می‌شنویم: «دارم تنبیهش میکنم تا کار زشتش را تکرار نکنه».
تنبیه چیست؟
تنبیه به عملی گفته می شود که پس از انجام آن، کودک رفتار نامناسب خود را ترک کند و به اصطلاح متنبه میشود. پس اگر ما تنبیه را اعمال کردیم و رفتار کودک بدتر شد بنابراین روش تنبیه مناسب نبوده و باید آن را عوض کنیم. اگر با کودکمان قهر می کنیم و یا او را تهدید می کنیم که دیگر مادرش نیستیم ودر واقع هدف ما آن است که کودک گریه‌اش را قطع کند و به این موضوع فکر کند ولی در عمل می‌بینیم که او بیشتر گریه می کند و اضطراب و بی قراری بیشتری از خود نشان می دهد پس تنبیه ما مشکل کودکمان را بدتر کرده و حالا آشفتگی هم به چاشنی مشکلات اضافه شده است.
وقتی کودکمان را تنبیه می‌کنیم و می‌گوییم دیگر نبینم با من بلند صحبت کنی، وقتی کودکمان را کتک می زنیم و می گوییم حق ندارد دوستش را کتک بزند. او دقیقا همین الگوی رفتاری را در مقابل ما و دوستانش به کار می برد، چون کودکان از ما الگوبرداری می کنند. وقتی کودک خود را به هر شکلی تنبیه می‌کنیم چون در آن زمان خشمگین بوده ایم و کنترلی بر رفتار خود نداشته ایم پس از مدت کمی پشیمان می شویم و درصدد جبران بر می آییم و در اینجا است که خطر بزرگ رشوه دادن به کودک را تجربه خواهیم کرد از خطاهای او چشم پوشی می کنیم ودر تربیت او کوتاهی می کنیم. تنبیه طرق مختلفی دارد.
انواع رفتارهای تنبیهی در مواجهه با کودکان
مقایسه کودک با سایر کودکان یا هم‌سن و سالانش، سرزنش کودک، تحقیر کردن کودک که کارهایش احمقانه است و هیچ نمی فهمد (دیوانه هستی، احمقی و دست و پا چلفتی)، محروم کردن او از عشق و دوست داشتن (مادرت نمی شوم، دیگر دوستت ندارم)، تهدید او به جدایی (دیگر در این خانه نمی مانم)، ترساندن او(اگر گوش نکنی بلایی به سرت می آورم که مرغان آسمان به حالت گریه کنند) و موارد فراوان دیگری که ما فکر می کنیم خاصیت تنبیهی دارند ولی صرفا از روی خشم ما اعمال می شوند.
بی‌ثباتی رفتار والدین و آشفتگی کودک
تنبیه فیزیکی ممکن است یک کنترل موقتی بر رفتار کودک باشد ولی در درازمدت بی تاثیر بوده و اثرات سوء دارد. مطالعات نشان داده که تنبیه بدنی دختران را افسرده و مضطرب و پسران را لجباز و پرخاشگر می‌کند. پدر و مادر زمانی تنبیه بدنی را انتخاب می کنند که به شدت خشمگین و عصبانی است و کم‌ترین کنترل را برروی رفتارخود دارند و می‌خواهد راهی برای تخلیه عصبانیت خود بیابند و بلافاصله پس از تنبیه نامناسب کودک پشیمان می شوند.
در این شرایط است که ثباتی در روش تربیتی پدر و مادر وجود ندارد و هیچ چیز از قبل قابل پیش بینی نیست. پس از مدتی کودک گیج و آشفته می شود. چون نمی داند رفتارهایش چه واکنشی را به دنبال خواهد داشت. مسلم است پس از مدتی مشکلات رفتاری کودک افزایش می یابد و والدین خود را ناکام و ناتوان در مقابل بدرفتاری کودک احساس می‌کنند.
گاهی والدین احساس می‌کنند، راه‌هایی که برای تربیت فرزندشان امتحان کرده‌اند، موثر نبوده و نتیجه مطلوبی نداشته، در حالی‌که تربیت فرزندان نیازمند آگاهی والدین است. در این زمینه گفت‌وگویی داشتیم با حسین خطیبی، دکتری روانشناسی و علوم ارتباطات اجتماعی.
تشویق نابجا، تنبیه نابجا
وی گفت: برای تربیت کودکان معمولا از دو روش تشویقی و تنبیهی استفاده میشود که از این راه هم مدارس و هم والدین برای تربیت فرزندان اعمال می‌کنند زیرا که پدر مادرها باید در مواقعی که کودک رفتار صحیح و مورد پسندی را انجام داده مورد تشویق قرار داده و در مقابل عمل زشت و غیر متناسب اورا با تنبیه مهارکنند. تنبیه زمانی که به شکل تنبیه بدنی دربیاید یعنی به صورت لمس دردناک و یا فشارهایی که به بچه وارد میشود و موجب آسیب رساندن به وی شده در هیچ‌جای دنیا مورد تایید روانشناسی نیست یعنی اساسا نه پدر و مادر ونه جایگزین آن‌ها، مربیان مدارس و مهد کودک اجازه تماس بدنی و تماس بدنی دردناک تحت عنوان تنبیه بدنی را ندارند.
خطیبی تاکیدکرد: متاسفانه ما هنوز نیز در بعضی از مدارس و خانواده‌ها شاهد این نوع تنبیه هستیم وحتی این روش ناصحیح توسط خواهران و برادرانی که بزرگ‌تر از کودکان هستند، انجام میشود که باید به شدت با آن برخورد کرد و از از انجام آن جلوگیری نمود.
جایگزینی برای کتک‌زدن
وی گفت: تنبیه یکی از روش‌های تربیتی است اما تنبیه بدنی صحیح و مجاز و قابل اعمال نبوده و باید روش‌های تربیتی جایگزین را انتخاب کرده که مردم باید از این نوع تربیتی در اجتماع توسط رسانه‌ها و روان‌شناس‌ها آگاهی یابند و نیز پدران و مادران باید این آگاهی را کسب کرده و به فرزند خود نیز آموزش دهند و او را به حق و حقوقات و حق محافظت از بدن خود آگاه کنند.
قهر با کودک، درست یا نادرست؟
وی ادامه داد: این روش تنبیه نیز پذیرفته نیست زیرا که در سنینی کودکان هنوز قدرت تشخیص ندارند و دارای تفکر صوری بوده و در این سنین اگر مادر به کودک خود بگوید «مامان قربونت بره»، «الان میایم و می‌خورمت» کودک با خود تصور می‌کند که مادرش واقعا او را می‌خورد. در نتیجه این تفکر صوری اگر مادری به کودک خود بگوید من دیگر مادر تو نیستم و برای همیشه ترکت میکنم و فرزند با خود فکر می‌کند دیگر رابطه مادری با وی ترک شده و عملا او بی مادر شده است در نتیجه شروع به بی‌تابی بیشتری می‌کند.
وی افزود:در مقابل این شیوه‌ها مادر می‌تواند روش محرومیت استفاده کرده و محرومیت‌هایی را برای فرزند در نظر بگیرد به طور مثال به‌خاطر این‌کار خطایی که مرتکب شدی در مقابل تو حق نداری از این شادی بهره‌مند بشی ویا حتی اورا برای مدت کوتاهی از داشته‌هایش محروم کنند.
ضرب‌وشتم را فراموش کنیم
این روان‌پزشک با اشاره به این موضوع که تفکرات سنتی درباره تربیت کودکان را باید دور بریزیم، بیان کرد: قطعا و یقینا تنبیه بدنی اثر سو دارد زیرا علاوه بر آثار ضرب و شتمی که متاسفانه گاها در بیمارستان‌ها مشاهده میشود که نیاز به مراقبت پزشک دارند نیز ممکن است اعتماد بنفس و دیانت خود را از دست بدهند و آسیب‌های ماندگار که در آینده واجتماع به صورت خشم و حتی قتل‌هایی در جامعه نمود پیدا می‌کند.
با کودک پرخاشگر چه کنیم؟
وی گفت: تنبیه یکی از روش‌های تربیتی و تغییر رفتار محسوب میشود اما از آن در پایین‌ترین رده تکنیک‌های تغییر رفتاری می‌توانیم نام ببریم و به عبارتی تنبیه دارای عوارض جانبی بسیار زیادی می باشد که در بازده زمانی میان‌مدت و بلند مدت تغییرات زیادی را در ساختار شخصیت و اعتماد به‌نفس و مهارت‌های اجتماعی کودک ایجاد می‌کند. به عبارتی عوارض تنبیه به حدی‌ست که ممکن است سبب اختلال در رشد طبیعی شخصیت کودک بشود اما به واسطه تفکر اشتباهی که تنبیه بازده زود اثری دارد یعنی به محض استفاده والد از این روش برای اصلاح روش کودک ,رفتار پنهان میشود خیلی از والدین برای تغییر در رفتار از این روش غلط استفاده می‌کنند.
وی بیان کرد: تنبیه عموما می‌تواند به صورت فیزیکالی و بدنی اتفاق بیفتد که سبب ایجاد درد و رنج در کودک میشود و نیز هم می‌تواند به صورت تنبیه روانی به صورت تهدید و توهین و سرزنش اتفاق بیفتد و مسلما در طولانی مدت باعث تخریب نظام شخصیتی و اعتماد به‌نفس کودک میشود.
پرخاشگری، بدتر از کتک‌زدن
خطیبی در توضیح رفتار تهدید روانی کودک و اثرات‌سو آن گفت: عوارض و صدمات پرخاشگری و هرگونه تهدیدکلامی گاهی، عواقبی به مراتب بدتر از تنبیه وپرخاشگری فیزیکی دارد. بنابراین باید به این موضوع دقت نظر داشت که پرخاشگری تنها شلاق زدن و یا سیلی نیست زیرا تهدید روانی می‌تواند عوارض بسیار شدیدتری را در بلندمدت برای کودک به‌همراه داشته باشد.
این روان‌شناس پاسخ جایگزین روش تنبیهی را این‌گونه تشریح کرد: مسلما روش‌هایی مثبت برای تغییر رفتار در کودک همچون استفاده از تشویق و پاداش و نیز هم‌چنین تقویت تثبیتی رفتار و استفاده از جدول ستاره برای تشویق رفتار کودک به الگویی خاص وجود دارد. بهترین روش در رابطه با روش‌های منفی تغییر رفتار روش جریمه است یعنی علی‌رغم مجاز نبودن به استفاده از روش تنبیه اما می‌توانیم از روش جریمه برای تغییر و اصلاح رفتار کودک استفاده کنیم به طور مثال با کودک قرار می‌گذاریم اگر اتاق خودش را مرتب نکند به مرتب کردن پذیرایی نیز مجبور میشود.
خطیبی گفت: در این‌که کودک باید در قبال رفتار نامناسب و اشتباه خود واکنشی را دریافت کند هیچ شکی نیست اما این عکس‌العمل باید به‌صورت جریمه و یا دیگر روش‌های تربیتی و نه به‌صورت تنبیه باشد و بهتراین است که والدین به کمک روان‌شناس‌ها و یا کتاب‌های تربیتی کودکان در خصوص روش‌های صحیح تربیتی و اصلاح رفتار را آموزش ببینند چرا که هرگونه روش تربیتی اشتباه اثرات سو غیر قابل جبرانی در روان و رفتار کودک در دراز مدت میشود.
گزارشی از عاطفه خوافیان