اقبال یا بداقبالی توس؟!
نخستین نشست علمی «توس در بستر تاریخ» ( گذشته – حال -آینده ) به‌کوشش گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، انجمن علمی تاریخ شعبه منطقه خراسان رضوی،کمیسیون توس و مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد در تالار دکتر رجائی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.
در این نشست علمی مهندس رجبعلی لباف خانکی ریاست اسناد سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي وگردشگري خراسان رضوي، مهندس سعید اکبریان شهردار منطقه 12، دکتر مسعود ریاضی رئیس کمیسیون ویژه توسعه و عمران توس، دکترتقی ابراهیمی سالاری رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد، مهندس احسان اصولی رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر اسلامی مشهد، دکتر محمدجعفر یاحقی مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه، دکتر محمدتقی ایمان‌پور استاد تاریخ ایران باستان، دکتر‌جواد عباسی معاونت پژوهشی دانشکده ادبیات، سید مهدی سیدی عضو موسسه خردسرای فردوسی، فاطمه جهانپور محقق و پژوهشگر و تعداد زیادی از اساتید، پژوهشگران، دانشجویان، جمعی از مسئولین دانشگاهی و اجرائی استانی و شهری وعلاقه‌مندان در حوزه تاریخ حضور داشتند.
در این مراسم جایگاه توس براساس محتوای علمی و تاریخی آن از دوره ایران باستان، ایران میانه و پس از اسلام، باستان شناسی ومرمت آثار باستانی توسط اساتید و پژوهشگران وهمچنین بازسازی و احیای آن از نظر دیدگاه سازمانی و اعضای شورای شهر مورد بحث و بررسی قرارگرفت.
در ابتدای مراسم دکتر محمدتقی یاحقی گفت: توس منطقه اساسی فرهنگ ما است و به‌قول دکتر شفیعی کدکنی 80% از حماسه‌های ملی ایران در توس شکل گرفته است و زبان فارسی از آنجا سرچشمه می‌گیرد و شخصیت‌های بزرگ و نام‌آوری در خود پرورش داده است و این تلاش‌های شورای شهر مشهد را برای تداوم تاریخی توس لازم می‌دانم و امیدوارم این برنامه‌ها و جلسات به نتیجه‌ای مطلوب برسد.
توس در ادوار باستانی
دکتر محمدتقی ایمان‌پور در حوزه پیوند میان تاریخ و مطالعات جغرافیائی توس و خراسان قدیم گفت: از آنجا که جغرافیای هر سرزمینی تاریخ آن منطقه را می‌سازد، در ایران باستان منطقه کاسپین و خراسان را نواحی شرقی می‌نامیدند.کاووش‌های قبل از انقلاب در منطقه کشف‌رود به تمدنی 8000 سال دست پیدا کردند و اولین تمدن‌ها در همین منطقه توس است. بیشتر مهاجرت‌ها به ایران از ناحیه شرق و به‌ویژه خراسان انجام می‌گرفت و یکی از دروازه‌های ورود به خراسان توس و سرخس است. در زمان هخامنشیان و درکتیبه‌های آن دوران به این منطقه «پرثوه» به معنای سرزمینی که خورشید از آنجا می‌آید اشاره‌ای شده است و بزرگترین ساتراپ‌های دوران هخامنشی در آنجا قرار داشته است. زمان اشکانیان مرکز اصلی خاستگاه حکومت آن‌ها در خراسان شهر توس است که دارای گویش پهلوی بودند و این گویشی که در بعضی مناطق خراسان امروزی مثل باخزر دیده می‌شود پیوندی میان گویش خراسانی و پهلوی اشکانی است. در دوران ساسانیان با توجه به منابع بعد از اسلام نشان می‌دهد یزدگرد سوم در نزدیکی منطقه کشف‌رود در یکی از جنگ‌ها کشته می‌شود. در نهایت خراسان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سرزمین‌ها از لحاظ اعتقادی، فرهنگی و تاریخی در همه دوران‌ها به‌شمار می‌رود.
سپس در ادامه مباحث فاطمه جهانپور جایگاه توس در متون قبل از اسلام و متون دینی را مورد بحث و بررسی قرار داد و گفت: از اهمیت منطقه توس حفظ نام این منطقه پس از گذشت قرن‌ها است که هیچ تغییری در آن دیده نشده و در حافظه تاریخی افراد باقی مانده است، به این دلیل است که با توجه به منابع و متون اوستائی شخصی به‌نام توس که فردی نیرومند و یلی قدرتمند و از خاندان نوذر است این شهر را به‌نام خودش بنا می‌کند. در منابع باستانی درباره شخصیت او چنین گفتند که توس از داورانی است که در دوران آخر الزمان به‌همراه سوشیانت منجی با کیخسرو شاه آرمانی ایرانی خواهد آمد و به همین جهت به او لقب تقدیس را دادند. در اوستا همچنین به کشف‌رود اشاره شده است که مکانی مقدس است.
توس در تاریخ پس از اسلام
سید مهدی سیدی درباره وضعیت کنونی توس و اقداماتی که در این زمینه می‌توان انجام داد مطلبی را بازگو کرد: ولایت توس در حوزه کشف‌رود و قبل از قوچان تا سرخس ادامه دارد و بعد از اسلام در این حوزه و ولایت توس چند شهر مهم قرار دارد: یکی رادکان که از 4000 سال قبل از میلاد مسیح قدمت دارد. دیگری طرقبه امروزی که شهری از دوره اسلامی توس است و آخری شهر نوغان مرکز ولایت توس قبل از ورود امام رضا(ع) به این منطقه است که بیشتر آثار تاریخی و کاووش‌ها در این مکان صورت گرفته است. دو قرن بعد از ورود امام رضا(ع) به‌علت کمبود کم‌آبی مرکز توس از نوغان به طابران می‌رود. در همین منطقه توس از قرن سوم تا ششم هجری 500 دانشمند از جمله منجم، مورخ، فیلسوف، ریاضی‌دان و … شناسائی کردند و هشت نفر از روستای پاژ زادگاه فردوسی هستند. در زمان مغول و پس از آن در دوران تیمور و پسرش میرانشاه منطقه توس به‌طور کامل تخریب و ویران شد و جمعیت آن به سمت مشهد آمدند و توس به‌فراموشی سپرده شد.
سیدی در پایان به نکته ظریفی اشاره کرد و گفت: از اقبال خوب مولانا آرامگاهش در کشور ترکیه است که هرسال بازدیدکنندگان و توریست‌های زیادی از سراسر دنیا در آنجا دورهم جمع می‌شوند و بزرگداشتی برای این شاعر بزرگ می‌گیرند، کاش فردوسی هم در کشور دیگری بود که مقام و جایگاه و منزلت این شاعر پارسی گوی بیشتر از این حفظ می‌شد و این‌قدر مورد بی‌مهری قرار نمی‌گرفت و متأسفانه در منطقه توس و آرامگاه فردوسی شاهد یکسری ناهنجاری‌ها و نابسمانی‌های اخلاقی و فرهنگی هستیم که در ذهن گردشگر و توریست خارجی اثر بد و منفی می‌گذارد.
کاووش‌های باستان‌شناسی
مهندس لباف‌خانیکی درباره سیمای باستان‌شناسی،کاووش‌ها و پژوهش‌ها در منطقه توس اشاراتی کرد و گفت: در منطقه توس کهن‌ترین آثار فرهنگی بشری در کناره کشف‌رودکشف شده است. تاریخ این آثار به دوران پاره سنگی زیرین است و نخستین ابزار انسان در این منطقه دیده شده است. همچنین اشیائی در غار بزنگان و مناطق دیگر چون تپه نادری و تپه قیاس‌آباد و سه محوطه دیگر نزدیک کشف‌رود پیدا شده است. سنگ نگار‌های متعددی در نزدیکی کشف رود و به‌دوران قبل از تاریخ است.
او درباره توس بعد از اسلام گفت: تمام این کاووش‌ها و گمانه‌زنی‌ها نشان از اوایل قرن سوم هجری به بعد را می‌دهد وهمان‌طور که خیام اشاراتی به آن دارد. در اولین کاووش‌ها در توس در عمق شش متری به ارگ توس می‌رسیم که سازه‌های معماری اشرافی دارد و کف آنجا آجرفرش است و سفال‌های آبدار و لعاب‌دار زیادی پیدا شده است. به اعتقاد باستان‌شناسان توس در دوره سلجوقان تا زمان حمله مغول مرکزیتش در هارونیه است و شعاعی 250 تا 300 متری به اطراف خودش گسترش داده است. پس از حمله مغول و در دوران ایلخانان حاکم آن منطقه به بازسازی شهر می‌پردازد و حتی ضراب‌خانه‌ای در آن مکان تأسیس می‌کند و آگاهانه و عالمانه باعث پیشرفت و رونق آن منطقه می‌شود. آخرین آثار باستانی مربوط به اوایل قرن دهم هجری و زمان ازبک‌ها است که اقداماتی برای بهسازی این منطقه انجام می‌دهند و در دوران شاه اسماعیل صفوی و با کشتن شبیک‌خان ازبک این منطقه از لحاظ سکونت خارج می‌شود و تاکنون مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
مهندس لباف در پایان اشاره‌ای به سخن مقام معظم رهبری کرد و گفت: یکی از دغدغه‌های ایشان بازسازی و اهمیت شهر توس است که ما موظفیم فرمایشات ایشان را عملی بسازیم. درمورد بازسازی افرادی خارج از کشور حاضر به پرداخت مبالغ هنگفتی برای بازسازی این منطقه بودند که متأسفانه پس از بستن تفاهم‌نامه و قرارداد و ارسال این مدارک به تهران موافقت انجام نشد و این قرارداد منتفی اعلام شد.
گزارشی از مرجان فرهمند